Χρήστος Αστερίου: «Βουλιάζουμε στην προγονολατρία»

Είναι ένας από τους πλέον σημαντικούς σύγχρονους Ελληνες συγγραφείς. Η αναγνώρισή του είναι ευρύτατη, ενώ κείμενά του έχουν συμπεριληφθεί σε διάφορες θεματικές ανθολογίες και έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, στα γερμανικά, στα ιταλικά και στα σερβικά. Η συγκεκριμένη συνέντευξη έγινε με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του νέου του μυθιστορήματος, «Η θεραπεία των αναμνήσεων».

Στο τελευταίο σας μυθιστόρημα «Η θεραπεία των αναμνήσεων» (εκδ. Πόλις) ένας διάσημος συγγραφέας βρίσκεται στη δίνη μιας πολύπλευρης προσωπικής κρίσης: ο πανικός της μέσης ηλικίας, ένα επώδυνο διαζύγιο και ένα εντεινόμενο συγγραφικό μπλοκάρισμα που τον βυθίζει στην απόγνωση. Τελικά, τι είναι η λογοτεχνία για έναν συγγραφέα; Διέξοδος ή πηγή βασάνων; Μια μορφή απελευθέρωσης από την καθημερινότητα ή υποδούλωση στο ίδιο το έργο;

Κάθε βιβλίο που ολοκληρώνει ένας συγγραφέας είναι μια μικρή, πύρρειος νίκη, μια ψευδαίσθηση πρόσκαιρης επικράτησης επί του χάους: μικρή, αφού δεν διαρκεί παρά ελάχιστα και πύρρειος επειδή ο συγγραφέας βγαίνει πάντοτε τραυματισμένος από την αναμέτρηση με το θηρίο των ακατάτακτων σκέψεων και την σκληρή πραγματικότητα της λευκής οθόνης. Δεν είμαι χαρισματικός αφηγητής και επειδή οι λέξεις δεν αναβλύζουν σαν πίδακας στο μυαλό μου, αλλά εξορύσσονται μία προς μία από ένα προσωπικό γλωσσικό υπέδαφος, η διαδικασία συγγραφής ενός μυθιστορήματος είναι συνήθως μακροχρόνια και βασανιστική. Ο ήρωας της «Θεραπείας των αναμνήσεων» από την άλλη, είναι ένας επιτυχημένος συγγραφέας που γράφει μεν εύκολα αλλά υποχρεώνεται στα χρόνια της μέσης ηλικίας να αντιμετωπίσει το συγγραφικό μπλοκάρισμα, μαζί και μια σειρά άλλες προσωπικές καταστροφές. Για όποιον συγκροτεί τον βίο του γύρω από την γραφή, κάτι τέτοιο μπορεί να αποβεί ολέθριο - αφού ισοδυναμεί με ευνουχισμό και πρόωρο θάνατο.

Ποια είναι τελικά η σημασία της μυθοπλασίας ως τέχνης; Εσείς τι επιδιώκετε ως συγγραφέας;

Πάντοτε, οι άνθρωποι κατέφευγαν στην αφήγηση ιστοριών - είτε για να ξεφύγουν από την πραγματικότητα, είτε για να την ερμηνεύσουν, να την καταγράψουν ή να την υπερβούν. Χρειαζόμαστε μύθους για να κάνουμε την πραγματικότητα πιο υποφερτή και πιο ενδιαφέρουσα. Κάθε νέο βιβλίο, αποτελεί ένα προσωπικό στοίχημα με τον ίδιο μου τον εαυτό, μια άσκηση υπομονής και επιμονής. Αυτό που κυρίως επιδιώκω είναι να πω μια ιστορία, χρησιμοποιώντας διαφορετικά γλωσσικά καλούπια κάθε φορά. Η μόνη μου φιλοδοξία, στα πρώτα στάδια της συγγραφής, είναι να μην καταρρεύσω υπό το βάρος της ευθύνης την οποία αναλαμβάνω απέναντι στον εαυτό μου. Μόνο όταν διαφαίνεται αχνά η έξοδος, αρχίζω να τρέφω φιλοδοξίες ότι το κείμενο μπορεί να αφορά και πιθανούς αναγνώστες.

Πώς ξεκίνησε για εσάς η λογοτεχνική περιπέτεια; Υπάρχει κάτι που αισθάνεστε ότι σας καθόρισε ως συγγραφέα;

Μέχρι να συνειδητοποιήσεις ότι έχεις ανάγκη να μιλήσεις, βράζεις μέσα σου για καιρό. Χρειάζεται σίγουρα μια ευαισθησία και ένας σεβασμός απέναντι στα πράγματα, μια ιδιαίτερη σκευή που θα σε οδηγήσει στην λογοτεχνία. Και, φυσικά, πάθος και επιμονή να μην εγκαταλείψεις με την πρώτη δυσκολία. Είχα την τύχη να θητεύσω δίπλα στο Ε. Χ. Γονατά και να μυηθώ στην τέχνη της υπομονής. Με καθόρισαν τα πρώτα διαβάσματα και συνεχίζουν να με καθορίζουν τα τωρινά. Αν θεωρήσεις πως έχεις κατακτήσει τα εκφραστικά σου μέσα και πάψεις να εξελίσσεσαι, έχεις ήδη χαράξει πορεία προς την συγγραφική αποτυχία.

Έχετε καταλήξει τι ιδιαίτερο έχει εκείνη η μαγική στιγμή που αποφασίζετε ότι μπορείτε να αρχίσετε τη σύνθεση μιας ιστορίας; Πώς αντιλαμβάνεστε την έμπνευση;

Απαραίτητη προϋπόθεση για την συγγραφή είναι η ετοιμότητα να πειθαρχήσεις σε ένα πρόγραμμα, να αντεπεξέλθεις στις δυσκολίες και να ξεπεράσεις τις ενδιάμεσες αποτυχίες ώσπου να «δέσει» το κείμενο. Η συγγραφική ανασφάλεια με υποχρεώνει να ζυγίσω καλά τα πράγματα μέχρι να πειστώ ότι ήρθε η ώρα να ξεκινήσω ένα νέο βιβλίο. Η έμπνευση απ’ την άλλη καραδοκεί παντού, αλλά είναι μία έννοια υπερεκτιμημένη.  

Υπάρχει, δηλαδή, κάποια «συνταγή» για ένα πετυχημένο μυθιστόρημα; Καταστρώνετε την πλοκή σας από την αρχή λεπτομερειακά ή έχετε μία γενική ιδέα και ξεκινάτε να γράφετε αυτοσχεδιάζοντας;

Κάθε καινούργιο μυθιστόρημα ξεκινάει κυριολεκτικά από το μηδέν - παρά την πεποίθηση ότι τα προηγούμενα βιβλία θα εγγυηθούν και το επόμενο. Η λεγόμενη «συνταγή», με άλλα λόγια, πρέπει να γράφεται κάθε φορά εκ νέου! Ξεκινάω έχοντας μια ιδέα και ένα συγκεκριμένο θέμα κατά νου. Μου παίρνει, ωστόσο, αρκετό καιρό ώσπου να βεβαιωθώ πως αξίζει να μπω στην διαδικασία της συγγραφικής τους πραγμάτευσης. Ακολουθεί μία περίοδος έρευνας, ώσπου να αποκρυσταλλωθεί ο βασικός κορμός της ιστορίας. Χρειάζομαι πάντοτε έναν οδηγό, μια περίληψη όσων συμβαίνουν στο βιβλίο εν είδει μπούσουλα. Μου ήταν -ως τώρα τουλάχιστον- εντελώς αδύνατον να αυτοσχεδιάσω.

Η λογοτεχνία ενέχει κινδύνους; Τι διακινδυνεύετε γράφοντας;

Η λογοτεχνία ειδικά και η τέχνη γενικότερα, ενέχουν το κίνδυνο της αποτυχίας. Μπορεί να αφιερώσεις μια ολόκληρη ζωή και να μην καταφέρεις το παραμικρό! Δεν δίνονται εγγυήσεις - τα πάντα γίνονται με προσωπική ευθύνη. Από την άλλη, αυτή είναι η γοητεία της ενασχόλησης με την τέχνη: αν καταφέρεις να ψελλίσεις έστω και κάτι που μπορεί να σταθεί περνώντας από τόσες συμπληγάδες πέτρες, η ικανοποίηση είναι πραγματικά μεγάλη.

Ποιος είναι ο μεγαλύτερος μύθος για εσάς τους συγγραφείς;

Υπάρχουν ένα σωρό μύθοι για τους συγγραφείς τους οποίους οφείλουμε να διαφυλάσσουμε προς ίδιον -εννοείται- όφελος, σαν κόρη οφθαλμού. Δεν πρόκειται γι’ αυτό να σας αποκαλύψω απολύτως κανέναν – πλην, ίσως, εκείνου που μας θέλει εχέμυθους και ανθρώπους ανώτερης ηθικής στάθμης.

Θεωρείτε ότι οι χαρακτήρες ενός μυθιστορήματος είναι, σε τελική ανάλυση, οι πτυχές της προσωπικότητας του συγγραφέα; Ποια είναι τα όρια ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα για έναν λογοτέχνη;

Ο συγγραφέας αντλεί αναπόφευκτα από την δεξαμενή των προσωπικών του εμπειριών. Αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να εκλαμβάνουμε τα πάντα στην αφήγηση ως πραγματικά γεγονότα ή να ερμηνεύουμε τα βιβλία στην βάση της βιογραφίας των συγγραφέων τους. Κάθε βιβλίο είναι ένας καινούργιος κόσμος τον οποίο ο συγγραφέας, σαν άλλος πρωτομάστορας, ξεκινάει να χτίζει από την αρχή. Από αυτήν την άποψη, δεν υπάρχουν όρια ανάμεσα σε φαντασία και πραγματικότητα: ο φανταστικός κόσμος της μυθοπλασίας είναι, για εμένα, απολύτως πραγματικός.

Έχετε κάποιο όφελος ως συγγραφέας, σε σχέση με το πώς βλέπετε τα πράγματα στον κόσμο;

Η αλήθεια είναι ότι ο τρόπος θέασης του κόσμου, αλλάζει περισσότερο με την ανάγνωση παρά με την συγγραφή. Παρόλα αυτά, το κερδισμένο στοίχημα ενός ακόμα βιβλίου είναι μια παρηγοριά - με την έννοια ότι καταφέρνεις να βάλεις τα πράγματα σε μια στοιχειώδη σειρά και να παρουσιάσεις τον κόσμο από την σκοπιά σου. Με το να είσαι περισσότερο υποψιασμένος για την ανθρώπινη κατάσταση, νιώθεις συχνά μία πρωτόγνωρη ικανοποίηση.

Πώς βλέπετε τα πράγματα στις μέρες μας; Ποιο θεωρείτε ότι είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας σε αυτήν τη συγκυρία;

Υπάρχει, νομίζω, μια γενικότερη έκπτωση, όλα έχουν γίνει ευκολότερα -με την κακή έννοια. Αυτή η διαπίστωση αφορά παρεμπιπτόντως και την λογοτεχνία. Η Ελλάδα είχε ανέκαθεν πρόβλημα προσανατολισμού και αυτοπροσδιορισμού. Θέλουμε να είμαστε Ευρωπαίοι ή Ανατολίτες και σε ποιο ποσοστό; Περισσότερο μοντέρνοι ή απόγονοι αρχαίων τραγωδών; Μας αρέσει η κλασσική αρχαιότητα ή προτιμάμε μια γερή δόση βυζαντινισμού; Ποιο είναι τελικά το σωστό μείγμα; Αυτό που κυρίως διαπιστώνω είναι η καταφυγή στην αναπόληση και στην νοσταλγία του μακρινού παρελθόντος. Βουλιάζουμε στην προγονολατρεία και αφηνόμαστε στην βολική αγκαλιά περασμένων μεγαλείων. Και όλα αυτά, για να αποφύγουμε την αναμέτρηση με το επιτακτικό παρόν.

Σας φοβίζει κάτι περισσότερο; Υπάρχουν περιθώρια για εμπράγματη αισιοδοξία;

Κάθε φορά που τα πράγματα ζορίζουν, προσπαθώ να θυμίζω στον εαυτό μου ένα πράγμα: ότι υπήρξαν γενιές πολύ πιο βασανισμένες από την δική μας. Παρόλα αυτά, οι καταστάσεις σήμερα είναι περισσότερο ρευστές παρά ποτέ. Όποιος θέλει να επιβιώσει σε ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, μαθαίνει να ζει σε ένα καθεστώς μόνιμης προσωρινότητας όπου όλα μπορούν να συμβούν. Σε κάθε περίπτωση, οφείλουμε να παραμένουμε αισιόδοξοι επειδή, πολύ απλά, δεν γίνεται αλλιώς.

Ποια πράξη θεωρείτε επαναστατική σήμερα;

Καθώς επανέρχονται οι εφιάλτες του παρελθόντος, λες και είμαστε καταδικασμένοι να ξαναζήσουμε όσα νομίζαμε ότι δεν θα επαναληφθούν ποτέ, επανάσταση σήμερα σημαίνει να απαιτείς και να μάχεσαι για τα αυτονόητα - στην πολιτική, στην κοινωνία, στην προσωπική ζωή.

Τι σημαίνει να είναι κάποιος συγγραφέας στις μέρες μας; Ποια είναι, εν τέλει, η θέση του στη σύγχρονη εποχή;

Σε μια χώρα όπως η Ελλάδα όπου η ενασχόληση με την τέχνη θεωρείται ένα πολυτελές χόμπι, συγγραφέας είναι εκείνος που διεκδικεί και το τελευταίο δευτερόλεπτο σε μια άνιση μάχη με το τέρας της καθημερινότητας. Και αυτό, μόνο και μόνο, για να έχει την αμφίβολη ικανοποίηση ενός έργου που θα διαβαστεί από ένα μικρό κύκλο αναγνωστών. Λείπουν, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε παγκόσμια κλίμακα, τα μεγάλα, κλασσικά συγγραφικά μεγέθη. Αλλά υπάρχουν πολλοί σημαντικοί συγγραφείς που βρίσκουν απήχηση και αξίζουν να διαβαστούν. Πάντως, ο ρόλος του συγγραφέα-πνευματικού ταγού είναι από καιρό ξεπερασμένος. Ο συγγραφέας μπορεί μόνο να αφυπνίσει, να καταδείξει, να προσφέρει μια νέα παραμυθία ή έστω να ψυχαγωγήσει. Αλλά και αυτό δεν είναι λίγο, αν το σκεφτεί κανείς.