Δημήτρης Αλχατζίδης: «Το ανθρώπινο βίωμα είναι το ζητούμενο για εμένα» - Το «Ονειρεύτηκα το Δέντρο» αποτελεί μία ζωντανή μαρτυρία για τους διωγμούς των Ποντίων

Εκατό τρία χρόνια συμπληρώνονται σήμερα, 19 Μαΐου, από την Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου. Ο πόνος και τα δάκρυα για την απώλεια της πατρίδας είναι διαχρονικά ίδια. Οι μνήμες συνοδεύουν όλους εκείνους τους ανθρώπους που ξεριζώθηκαν από την πατρίδα τους με βίαιο τρόπο. Το OPEN, όπως κάθε χρόνο, αγκαλιάζει τον Ποντιακό Ελληνισμό, προσκαλώντας τους τηλεθεατές σ' ένα ταξίδι στην Ιστορία και στις μνήμες που δε σβήνουν ποτέ, με σκοπό ν' αποδώσει φόρο τιμής στα αθώα θύματα. 

Το πολυβραβευμένο ντοκιμαντέρ «Ονειρεύτηκα το Δέντρο – The Tree I Dreamt» του Δημήτρη Αλχατζίδη, το οποίο θα μεταδοθεί στις 22:30 από το Ανοιχτό Κανάλι, αποτελεί μία ζωντανή μαρτυρία για τους διωγμούς των Ποντίων από τις πατρογονικές τους εστίες και τις βαρβαρότητες που βίωσαν, μέχρι την επιστροφή τους στην Ελλάδα. «Είχα από μικρός επαφή με τα ακούσματα και τις ιστορίες για τον Πόντο, την "πατρίδα", τη γενοκτονία, τον ξεριζωμό αλλά και το βάσανο, την πικρία που μετέδιδαν αυτοί που ήρθαν από κει σε αυτούς που γεννήθηκαν εδώ. Αργότερα, όταν ασχολήθηκα με την κινούμενη εικόνα, θέλησα να εντρυφήσω στη ζώσα, για εμένα, μνήμη, να πω την ιστορία όπως την καταλάβαινα» λέει, χαρακτηριστικά, ο σκηνοθέτης στο ethnos.gr.

Κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, σύμφωνα με τον ίδιο, εντύπωση του προκάλεσε ο τρόπος με τον οποίο τα βιώματα των νεοπροσφύγων του ‘90 - '92 ομοίαζαν τόσο πολύ με τις ιστορίες του '18 - '20. «Ίσως όχι αυτές καθαυτές οι εικόνες, αλλά το συναίσθημα. "Αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ", όπως λέει ο Γκάτσος στον Κεμάλ». Η αγωνία, η πικρία και οι κακουχίες που πέρασαν οι Έλληνες του Πόντου αποτυπώνονται με τον πιο γλαφυρό τρόπο στο «Ονειρεύτηκα το Δέντρο – The Tree I Dreamt», αλλά κυρίως, αυτό που βλέπουμε στα μάτια των ηρώων και αυτό που τελικά μένει στις ψυχές τους, είναι η δύναμη, η ελπίδα και η αγάπη τους για την Ελλάδα. Απ’ όσες πατρίδες κι αν πέρασαν, όσα χώματα και αν πάτησαν, το όνειρο για τη μητέρα Ελλάδα δεν έσβησε ποτέ. 

Τι ήταν εκείνο που σας έδωσε το κίνητρο για να στραφείτε σε θεματικές που αφορούν πρόσωπα και γεγονότα από την ελληνική ιστορία;

Δεν πιστεύω ότι η ελληνική ιστορία έχει κάτι το ποιοτικά ξεχωριστό από την Ευρωπαϊκή. Ο 20ος αιώνας με την άνοδο του μοντέρνου και, ergo, των εθνικισμών είδε βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, ανθρώπους να χάνουν τις προγονικές τους εστίες και πολλές φορές αυτό το οποίο εν τέλει ονομάσαμε εθνική κάθαρση (και στη χειρότερη του εκδοχή, γενοκτονία). Το ανθρώπινο βίωμα είναι το ζητούμενο για εμένα και αυτό συμβαίνει μέσω της καταγραφής των διηγήσεων. Προσωπικά υπήρξε η ανάγκη για εξερεύνηση της προσωπικής μνήμης. Αυτή που δομείται μέσα στα δεδομένα της συλλογικής ιστορικής μνήμης των Ελλήνων προσφύγων από τον Μικρασιατικό Πόντο.

Η αγριότητα των γεγονότων και της εποχής, σας επηρέασε συναισθηματικά κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ;

Το ντοκιμαντέρ πραγματεύεται την ιστορία τεσσάρων διαδοχικών εξοριών/εκτοπίσεων. Για να το κάνω πιο ευκρινές, ένας άνθρωπος γεννημένος το 1910 θα μπορούσε να έχει ζήσει όλη τη συνέχεια των εξοριών και να έχει στη μνήμη του όλη αυτή την πορεία από τον Πόντο στην Κριμαία ή στην Ουκρανία, από εκεί στο Ουζμπεκιστάν τον Ιούνη του '44, πάλι πίσω στην Κριμαία τη δεκαετία του '60 - '70 και το ενενήντα στην Ελλάδα. Το ίδιο υποκείμενο! Είναι αδύνατο ακόμη και να προσεγγίσω το δράμα αυτών των ανθρώπων σε βιωματικό επίπεδο και αυτή είναι η φυσική θέση του κινηματογραφιστή αυτού του είδους σινεμά. Είναι όμως και η θέση του καθενός από εμάς που έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με το ανθρώπινο δράμα όπως μεταδίδεται στις τηλεοπτικές οθόνες: πόλεμος, προσφυγιά, φυσική καταστροφή. Η πραγματικότητα συστηματικά ξεπερνάει τον ανθρωπισμό μας και αυτό είναι κάτι που υπόκειται στον καθένα ν' αντιμετωπίσει.

Πώς έγινε η επιλογή των προσώπων για την ταινία και πώς τους πείσατε να σας εμπιστευθούν;

Πολύ καλή ερώτηση, δε γνώριζα κανέναν τους, κατάφερα και τους γνώρισα μέσα από μια δυο τυχαίες γνωριμίες και το ένα έφερε το άλλο. Κατά αυτή την έννοια, τα πρόσωπα και οι ιστορίες τους επέλεξαν εμένα και όχι εγώ τα πρόσωπα. Ως προς το δεύτερο κομμάτι της ερώτησης σας, η προσωπική σχέση δεν είναι εύκολο μέρος της δραματουργίας του ντοκιμαντέρ και το είδος έχει αποδειχθεί ιδιαιτέρως «ένοχο», αν μπορεί να μου επιτραπεί η έκφραση. Συνήθως, η εμπιστοσύνη κατακτάται στο βαθμό που την αισθανόμαστε για τους ανθρώπους γύρω μας. Βέβαια, οι συνθήκες που γεννά ένα γύρισμα δεν είναι πάντοτε ευνοϊκές. Δε χρειάστηκε όμως να πείσω κάποιον, η «δίψα» να διηγηθούν την ιστορία τους υπήρχε από πολύ πριν εγώ τους προσεγγίσω. Παρά ταύτα, η εμπιστοσύνη είναι απαραίτητη οδός, το απαραίτητο μέσο.

Η ιστορία και η ιστορική μνήμη πιστεύετε ό,τι αλλοιώνονται σήμερα, που η παγκοσμιοποίηση και η πολυπολιτισμικότητα θεωρούνται δεδομένα της εποχής;

Τα δύο φαινόμενα που αναφέρετε είναι μόνο τα τελευταία στάδια της αποσύνδεσης του μέλλοντος ενός ανθρώπου με τον τόπο γέννησης τον προγόνων του. Αυτή η διαδικασία φυσικά έχει ξεκινήσει από τα πρώτα στάδια της βιομηχανοποίησης, απλά ίσως τώρα μας παρουσιάζεται με μια προβληματική (όχι πλέον προοδευτική) μορφή που δεν μπορούμε πια να αγνοούμε. Η ιστορία είναι ένα καλά καθορισμένο ακαδημαϊκό αντικείμενο και ως τέτοιο δεν αλλοιώνεται. Βρίσκει συνέχεια καλύτερες μεθόδους και διαφορετικές προβολές για να καταλάβει και να περιγράψει τον χρόνο που πραγματεύεται. Από την άλλη μεριά, η ιστορική μνήμη χωρίς τοπική συνέχεια των κοινωνιών μου φαντάζει αδύνατη αλλά κανείς δεν ξέρει τι μας επιφυλάσσει η τεχνολογία για το μέλλον.

Η πνευματική καλλιέργεια αποτελεί τη μεγαλύτερη ελπίδα στο σκοτάδι που τείνει να κυριαρχήσει στη σύγχρονη κοινωνία;

Η ζωή μάς καλλιεργεί θέλοντας και μη. Το «Η παιδεία είναι η λύση όλων των προβλημάτων», ένα πρόσταγμα με το οποίο η μεταπολιτευτική Ελλάδα, και εγώ μαζί της, αντρωθήκαμε, μου ακούγεται πλέον σαν ευχολόγιο και σαν μετάθεση της πολιτικής ευθύνης από τους έχοντες εξουσία προς μια φαντασιακή μελλοντική γενιά η οποία οπλισμένη, ένας θεός ξέρει από που, με τα όπλα της «καλλιέργειας» θα έρθει να μας σώσει.

Θεωρείτε πως η Ιστορία διδάσκεται σωστά στους μαθητές σήμερα; Κι αν όχι, πού εντοπίζετε το λάθος;

Το λάθος έγκειται στην αποσύνδεση της Ιστορίας ως ακαδημαϊκού αντικειμένου με την Ιστορία ως μαθήματος στο σχολείο. Πρέπει να επανακαθορίσουμε τους στόχους, για το μάθημα της Ιστορίας όσο και γενικότερα. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν διαφωνίες στις τάξεις των εκπαιδευτικών ή των ακαδημαϊκών ως προς το περιεχόμενο και τις μεθόδους ωστόσο συστηματικά και διαχρονικά η στόχευση της διδασκαλίας της ιστορίας υπήρξε και είναι εν πολλοίς πολιτικά βεβαρημένη.

Ποια είναι η άποψή σας πάνω στην «ιστορική αλήθεια» και τα όρια της «αντικειμενικότητάς» της; 

Η έννοιες της «αλήθειας» και της «αντικειμενικότητας» στην καθημερινή γλώσσα αντιπροσωπεύουν κεκαλυμμένους προσδιορισμούς απολυτότητας κυρίως αναφορικά με συμπεράσματα για τα οποία τέτοιες απόλυτες θέσεις είναι αδύνατον να τεκμηριωθούν. Από την άλλη μεριά, η επιστημονική έρευνα ακολουθεί μια συγκεκριμένη μέθοδο. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας μας περιμένουν κάποια συμπεράσματα και ένα ποσό αβεβαιότητας που τα συνοδεύουν. Ο ερευνητής είναι συμφιλιωμένος με αυτήν την συνθήκη και επομένως για τον ίδιο φράσεις όπως «αντικειμενικότητα» και «ιστορική αλήθεια» έχουν έννοια εντελώς διαφορετική από αυτή με την χρησιμοποιούνται στην καθομιλουμένη.

Τα τελευταία έντεκα χρόνια ζείτε και εργάζεστε στο Παρίσι. Έχετε σκεφτεί κάποια στιγμή να επιστρέψετε μόνιμα στην Ελλάδα; Ή στο εξωτερικό δίνονται περισσότερες επαγγελματικές ευκαιρίες;

Τα χρόνια που ζω και εργάζομαι στο Παρίσι συμπίπτουν με τη βαθιά και μακροχρόνια οικονομική κρίση, η οποία μαστίζει την Ελλάδα και η κατάσταση δεν προβλέπεται να μεταβληθεί με κάποιον αξιοσημείωτο τρόπο. Σύμφωνα με μετριοπαθείς στατιστικές περίπου 600.000 νέοι ή μεγαλύτεροι Έλληνες έχουν εγκαταλείψει τη χώρα και καμία πολιτική αλλαγή δεν θα μπορούσε ν' αλλάξει τις συνθήκες που οδήγησαν σε αυτή τη φυγή.

Τι σας φοβίζει περισσότερο και τι σας δίνει ελπίδα σήμερα;

Με φοβίζει το έλλειμμα διαλόγου και με γεμίζουν ελπίδα οι ορίζοντες που γεννιούνται από την νέες συμμετοχικές τεχνολογίες.

Ποια είναι τα σχέδια σας για το μέλλον ως κινηματογραφικός δημιουργός; 

Η κύρια μου απασχόληση είναι το πανεπιστήμιο της Σορβόννης, όπου και εργάζομαι. Ο κινηματογράφος ήταν και είναι για εμένα πεδίο έρευνας, πεδίο παιδείας και συνδιαλλαγής αλλά όχι βιοπορισμός. Το ήθελα έτσι. Υπό αυτό το πρίσμα, έχω την πολυτέλεια θα έλεγα να υποβάλλω τα σχέδια μου σε μακρόχρονο σχεδιασμό αν και δουλεύω ακατάπαυστα. Ήδη με μία ομάδα Γάλλων δημιουργών προχωράμε ένα ντοκιμαντέρ για τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Μαρίας Κάλλας εξερευνώντας τη ζωή της Μαρίας Καλογεροπούλου προτού γίνει η Κάλλας που όλοι γνωρίζουν, τη ζωή της νεότητας της, την Αθήνα και τη γέννηση του φαινομένου Κάλλας. Ένα δεύτερο ντοκιμαντέρ, με το οποίο ασχολούμαι εδώ και αρκετό καιρό, έχει σχέση με την ελληνική ναυτιλία και ένα επάγγελμα το οποίο έχει εκλείψει πλέον, αυτό του ασυρματιστή. Θα είναι ένα όμορφο ταξίδι πιστεύω μέσα και από τον Νίκο Καββαδία πάνω στην ιστόρηση του οποίου είναι εν μέρη συγκροτημένο. Την υπόλοιπη ιστορία θα μας τη διηγηθεί ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν ο ίδιος ασυρματιστής. Τέλος, σε πείσμα των καιρών, έχω ξεκινήσει να γράφω μια αφήγηση για αυτή την πραγματική κοιτίδα του ελληνισμού, την Κριμαϊκή χερσόνησο και τους Έλληνες του παρελθόντος και του παρόντος. Ελπίζω και του μέλλοντος.

Who is who 

O Δημήτρης Αλχατζίδης είναι σκηνοθέτης και σεναριογράφος. Ζει και εργάζεται εδώ και έντεκα χρόνια στο Παρισι. Εργάζεται για το πανεπιστήμιο της Σορβόννης και διδάσκει αισθητική και θεωρία του σινεμά σε σχολές κινηματογράφου. Γεννημένος στο Αμύνταιο της Φλώρινας, σπούδασε εικαστικά και θεωρία στη σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, καθώς και θεωρία κινηματογράφου και κινηματογραφικά αρχεία στο Παρίσι.

Έχει λάβει μέρος με ταινίες του σε σειρά φεστιβάλ, ενώ έχει τιμηθεί με διακρίσεις για την ταινία μεγάλου μήκους «Ονειρεύτηκα το Δέντρο – The Tree I Dreamt» (1ο βραβείο φεστιβάλ Χαλκίδας 2016, Βραβείο μουσικής φεστιβάλ Χαλκίδας 2016, επίσημη συμμετοχή Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης 2016, 3ο βραβείο Διεθνούς Φεστιβάλ Ιεράπετρας 2017, 3ο βραβείο διεθνούς φεστιβάλ Πίζας 2017)