Γιατί η καλύτερη ταινία όλων των εποχών «Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce, 1080 Bruxelles» αποτελεί έναν θρίαμβο για τον γυναικείο κινηματογράφο

Για πρώτη φορά μετά από 70 χρόνια, στην κορυφή της ψηφοφορίας του Sight and Sound για τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών βρέθηκε μια ταινία που σκηνοθέτησε γυναίκα - και μάλιστα με μια συνειδητή, ριζικά φεμινιστική προσέγγιση του κινηματογράφου, κάτι που άλλαξε δια παντός την κατάσταση στην 7η τέχνη. Την 1η θέση στην λίστα των κριτικών και την 5η θέση στην λίστα των σκηνοθετών κατέλαβε η ταινία «Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce, 1080 Bruxelles», γυρισμένη το 1972 από την Chantal Akerman.

Η ψηφοφορία του Sight and Sound, του περιοδικού του Βρετανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου αποτελεί πλέον έναν σημαντικό δείκτη της γνώμης των κριτικών για τον κινηματογράφο και η φετινή έκδοση (η όγδοη) είναι η μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ, με 1.639 συμμετέχοντες κριτικούς, διοργανωτές, επιμελητές, αρχειοφύλακες και ακαδημαϊκούς, οι οποίοι υπέβαλαν ο καθένας τη δική του λίστα με τις δέκα καλύτερες ταινίες.

Είναι αξιοσημείωτο ότι καμία άλλη ταινία που γυρίστηκε από γυναίκα δεν έχει φτάσει ποτέ στην πρώτη δεκάδα. Σε πρώτη φάση, αυτό δεν αποτελεί έκπληξη: οι γυναίκες σκηνοθέτες ήταν πάντα, προφανώς, λίγες και - εξίσου προφανώς, οι κριτικοί που συνέβαλαν ήταν κυρίως άνδρες. Όμως όταν το Sight and Sound διεύρυνε τη βάση των κριτικών το 2012, τότε η Jeanne Dielman μπήκε για πρώτη φορά στον κατάλογο, στο νούμερο 35. Η άνοδός της στην κορυφή τη φετινή χρονιά αποτελεί έναν θρίαμβο για τον γυναικείο κινηματογράφο.

Σύμφωνα με το BFI (British Film Institute), η ταινία που συγκέντρωσε τις περισσότερες ψήφους το 2022 είναι φτιαγμένη με κινηματογραφικό ύφος και στρατηγική πιο κοντά στις πρωτοποριακές παρά στις mainstream παραδόσεις και, επιπλέον, με διάρκεια λίγο λιγότερο από τρεισήμισι ώρες, απαιτεί σίγουρα να την παρακολουθεί προσηλωμένος ο θεατής. Αν και οι πολεμικές, ιδιαίτερες και ασυνήθιστες ταινίες εμφανίζονται σταθερά χαμηλότερα στις λίστες, η πειραματική παράδοση, στην οποία ανήκει η Jeanne Dielman, απουσιάζει - εκτός ίσως από την πρόσφατη εμφάνιση του Man with a Movie Camera (1929) του Dziga Vertov. Ενώ έχει φέρει αυτή την παράδοση στην κορυφή του καταλόγου, η Jeanne Dielman είναι αναπόφευκτα μια γυναικεία ταινία, συνειδητά φεμινιστική στη στροφή της προς την avant garde. Από την πλευρά του περιεχομένου, η ταινία καταγράφει την κατάρρευση μιας αστικής βελγικής νοικοκυράς, μητέρας και πόρνης μερικής απασχόλησης κατά τη διάρκεια τριών ημερών- από την πλευρά της μορφής, καταγράφει αυστηρά την οικιακή ρουτίνα της σε παρατεταμένο χρόνο και από μια σταθερή θέση της κάμερας. Σε μια ταινία που, με αγωνιώδη τρόπο, απεικονίζει την καταπίεση της γυναίκας, η Akerman μετατρέπει τον κινηματογράφο, που τόσο συχνά αποτελεί ο ίδιος όργανο καταπίεσης της γυναίκας, σε απελευθερωτική δύναμη.

Πώς εμφανίστηκε από το πουθενά η ταινία της Αkerman στην κορυφή

Aυτή η ανατροπή στην ιστορία της δημοσκόπησης δημιούργησε τον προβληματισμό - σύμφωνα με την ανάλυση του BFI- πώς θα μπορούσε ενδεχομένως να τοποθετηθεί η Jeanne Dielman δίπλα στις τρεις συνοδευτικές της ταινίες. Ως γνωστόν, το Citizen Kane (1941) του Orson Welles κυριάρχησε στη λίστα για 40 χρόνια, από το 1962 έως το 2002, με παρένθεση από τη μια άκρη, το 2012, με το Vertigo (1958) του Alfred Hitchcock και, από την άλλη, στην πρώτη δημοσκόπηση του 1952, με το Bicycle Thieves (1948) του Vittorio De Sica.

Το Vertigo πλησίαζε σταδιακά το Citizen Kane εδώ και δεκαετίες- η Jeanne Dielman εμφανίστηκε από το πουθενά. Μήπως η νέα άφιξη ρίχνει κάποιο  φως στις ταινίες που βρίσκονται στην κορυφή της δημοσκόπησης; Είναι σαφές ότι η Jeanne Dielman και το Bicycle Thieves είναι και οι δύο ταινίες «κινήματος». Η επιρροή του γυναικείου κινήματος ήταν καθοριστική για την Akerman- οι ταινίες του De Sica στα τέλη της δεκαετίας του 1940 είναι υποδειγματικές του νεορεαλισμού, πρωτοποριακές στη χρήση μη επαγγελματιών ηθοποιών και στα γυρίσματα σε τοποθεσία, και ταγμένες στην απεικόνιση των κοινωνικών προβλημάτων της Ιταλίας μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Το Citizen Kane και το Vertigo είναι, από την άλλη πλευρά, αδέσμευτες παραδοξότητες: και οι δύο είναι ταινίες του Hollywood, που επωφελούνται σε τεράστιο βαθμό από την τεχνολογική υπεροχή του, αλλά και οι δύο είναι ταινίες εμμονής, εκτός ισορροπίας με το σύστημα των στούντιο. Αυτή η αίσθηση της προσκόλλησης υπάρχει από τη μία πλευρά της κάμερας στην άλλη. Ο Kane και ο Scottie του James Stewart είναι παράλογα καθοδηγούμενοι- ο Welles και ο Hitchcock (ο ένας στην αρχή, ο άλλος προς το τέλος της καριέρας του) δημιουργούν τις εύθραυστες, εμμονικές δομές αυταπάτης των πρωταγωνιστών τους με μια ιδιαίτερη, ίσως κατάλληλα μανιακή μαεστρία του κινηματογραφικού ύφους.

Κατά μία έννοια, η Jeanne Dielman μοιράζεται κάτι από αυτό: υπάρχει ένα ορισμένο είδος αδυσώπητης αυστηρότητας στις κινηματογραφικές στρατηγικές της Akerman που απηχεί τις εμμονές της πρωταγωνίστριάς της και, πράγματι, την εύθραυστη αυταπάτη της. Το ασυνείδητο παίζει τόσο καθοριστικό ρόλο και στις τρεις αυτές αφηγήσεις. Και πράγματι, αν και φαινομενικά είναι ο παράξενος, ο De Sica επενδύει ένα στοιχείο προσωπικής απελπισίας στην αναζήτηση του ποδηλάτου του Antonio. Αν και, σε πρώτη φάση, οδηγείται από τη φτώχεια και την απελπισία, μήπως η αντιπαράθεση του Bicycle Thieves με τις άλλες κορυφαίες ταινίες επιτρέπει στον Antonio να επαναπροσδιοριστεί ως ένα άλλο πορτρέτο εμμονής σε ένα χαμένο αντικείμενο; Και η επιδίωξη του ίδιου του De Sica κατά την άμεση μεταπολεμική περίοδο της νεορεαλιστικής αισθητικής του ήταν μονοσήμαντη και, δεδομένης της έλλειψης κριτικής ή εισπρακτικής αναγνώρισης στην Ιταλία, ίσως και εμμονική.

Αλλά αφήνοντας κατά μέρος αυτές τις επικίνδυνες γενικεύσεις, «για μένα και για όλους εμάς που υποστηρίζουμε την Jeanne Dielman επί δεκαετίες, αυτή είναι μια εξαιρετική στιγμή γιορτής», αναφέρει χαρακτηριστικά ο συντάκτης. «Η ακλόνητη και απόλυτα φωτεινή προσήλωση της Akerman στη γυναικεία οπτική (όχι, δηλαδή, μέσω του χαρακτήρα, της Jeanne Dielman, αλλά ενσωματωμένη στην ίδια την ταινία και στο όραμα της δημιουργού) σε συνδυασμό με το ασυμβίβαστο και απόλυτα συνεπές σινεμά της παρήγαγε μια ταινία που ήταν ταυτόχρονα φεμινιστική και κινηματογραφικά ριζοσπαστική. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ήταν σαν να υπήρχε ένα πριν και ένα μετά την Jeanne Dielman, όπως ακριβώς υπήρχε κάποτε ένα πριν και ένα μετά τον Citizen Kane», συμπληρώνει.

Συνοψίζοντας: Η Akerman χρησιμοποίησε τη γλώσσα του κινηματογράφου για να εγγράψει βουβά νοήματα στην οθόνη και να φέρει αυτά τα ερωτήματα, που δραματοποιούνται στην εμβληματική σιωπή της ύπαρξης της Jeanne και στη σταδιακή έκρηξη του ασυνειδήτου της σε συμπτωματικές πράξεις, ολισθήματα και παραφωνίες, στη δημόσια σφαίρα του κινηματογράφου.

Η ταινία της Chantal Akerman βρέθηκε στην κορυφή της λίστας του Sight and Sound ως αναγνώριση ενός κορυφαίου κινηματογραφικού επιτεύγματος. Το ενδιαφέρον για το φύλο στον κινηματογράφο και την αντικειμενοποίηση της γυναίκας έχει αποκτήσει δυναμική, ιδίως καθώς η συνειδητοποίηση του μισογυνισμού που ενυπάρχει στον βιομηχανικό τρόπο παραγωγής -αυτό που αποκαλούμε Hollywood- έχει γίνει ευρέως διαδεδομένη. Ίσως καθώς η καταπίεση των γυναικών στην κινηματογραφική βιομηχανία έχει προσελκύσει την προσοχή, τροφοδοτούμενη από το hashtag #MeToo, το ίδιο συνέβη και με την καταπίεση των γυναικών στην ίδια την οθόνη, στις μυθοπλασίες της και εγγεγραμμένη στην κινηματογραφική γλώσσα.

Η ταινία «Jeanne Dielman, 23 quai du Commerce, 1080 Bruxelles» που κατέκτησε την κορυφή της δημοσκόπησης του Sight and Sound το 2022 σηματοδοτεί μια εκπληκτική αλλαγή στις προτιμήσεις των κριτικών. Δεδομένης της θέσης της, η ταινία θα συγκεντρώσει ένα νέο κοινό, που θα διακατέχεται, πρώτα απ' όλα, από περιέργεια για αυτή την τελευταία προσθήκη στον κατάλογο των μεγάλων ταινιών της ιστορίας του κινηματογράφου- και στη συνέχεια, θα επιτρέχει σε αυτό το εξαιρετικά τολμηρό σινεμά μιας σπουδαίας γυναίκας σκηνοθέτη να το συνεπάρει.

Με πληροφορίες από BFI