Μετά το «Adolescence», είδαμε το «The Social Trap»: Πώς οι αλγόριθμοι των social media παγιδεύουν τους εφήβους

Τις τελευταίες ημέρες, έχει δημιουργηθεί μια έντονη συζήτηση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γύρω από τη νέα σειρά του Netflix, «Adolescence». Με τον ωμό και ατμοσφαιρικό ρεαλισμό της, η πλοκή δεν αφυπνίζει απλώς, αλλά ταυτόχρονα μας φέρνει αντιμέτωπους με τον πάντα επίκαιρο – και για τους γονείς, τρομακτικό – κόσμο της εφηβείας. Αγγίζει ένα ευαίσθητο ζήτημα, αναδεικνύοντας με ειλικρίνεια τις προκλήσεις της σύγχρονης εφηβίας στην ψηφιακή εποχή.

Μέσα από την ιστορία του 13χρονου Jamie Miller, τον οποίο υποδύεται ο Owen Cooper, το «Adolescence» εξερευνά τη συναισθηματική απομόνωση, την πίεση των social media και την αδιάκοπη αναζήτηση επιβεβαίωσης. Όμως, πέρα από την αφήγηση, η σειρά ανοίγει έναν απαραίτητο διάλογο για τον βαθύ αντίκτυπο του ψηφιακού κόσμου στις νεανικές συνειδήσεις. Η ιστορία ξεκινά με τη σύλληψη του νεαρού πρωταγωνιστή για τη δολοφονία της Katie, η οποία είναι συμμαθήτριά του. Οι συνδημιουργοί Jack Thorne και Stephen Graham εστιάζουν στις εμπειρίες ενός εφήβου, εξερευνώντας πώς η πρώιμη έκθεση στον ψηφιακό κόσμο μπορεί να διαμορφώσει – ή να αλλοιώσει – την ταυτότητα ενός νέου ανθρώπου. Η αγωνία για αποδοχή, τροφοδοτούμενη από τους αλγόριθμους των social media, αναδεικνύεται ως μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της σύγχρονης νεολαίας. Όμως, πόσο πραγματική – και πόσο επικίνδυνη – είναι αυτή η κρίση;

Η παγίδα της επιβεβαίωσης

Στη σημερινή εποχή, η αυτοεκτίμηση της νεολαίας μοιάζει να εξαρτάται όλο και περισσότερο από την ψηφιακή αποδοχή. Από τα likes στο Instagram μέχρι τις αλληλεπιδράσεις στα σχόλια, οι αλγόριθμοι των social media είναι σχεδιασμένοι να εγκλωβίζουν τους χρήστες και να τους ωθούν τους χρήστες σε μια συνεχή δίψα για επιδοκιμασία. Η Dr. Kamna Chhibber, επικεφαλής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας και Συμπεριφορικών Επιστημών στο Fortis Healthcare, τονίζει ότι οι ψυχολογικές επιπτώσεις αυτού του φαινομένου συχνά υποτιμώνται. «Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καλλιεργούν μια κουλτούρα άμεσης ανταμοιβής. Οι έφηβοι συχνά συνδέουν την αξία τους με το πώς τους αντιλαμβάνονται οι άλλοι διαδικτυακά, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σ' έντονο άγχος, ανασφάλεια και ακόμα και καταθλιπτικές τάσεις».

Η αναζήτηση της επιβεβαίωσης μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εθισμό. Κάθε like, κάθε κοινοποίηση, ενεργοποιεί τη ντοπαμίνη — η «ορμόνη της ευτυχίας»— δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο συνεχούς ανάγκης γι' αποδοχή. Όταν, όμως, αυτή η επιβεβαίωση λείπει ή όταν εμφανίζονται αρνητικά σχόλια, το αποτέλεσμα μπορεί να 'ναι η συναισθηματική απομόνωση ή ακόμα και επιθετική συμπεριφορά. Ένα από τα πιο ανησυχητικά ζητήματα που αναδεικνύει η σειρά «Adolescence» είναι η διάδοση της τοξικής αρρενωπότητας μέσα από τις διαδικτυακές κοινότητες της λεγόμενης «ανδροσφαίρας». Ιδεολογίες όπως ο περιβόητος «κανόνας 80:20» —που ισχυρίζεται ότι το 80% των γυναικών έλκονται αποκλειστικά από το 20% των ανδρών— θρέφουν την ανασφάλεια και καλλιεργούν την αγανάκτηση στους νεαρούς άνδρες. 

Η Tanushree Bhargava, κλινική ψυχολόγος στο Yatharth Hospital, προειδοποιεί για τον βαθύ αντίκτυπο αυτών των ιδεολογιών στην ψυχική υγεία των αγοριών. «Η συνεχής έκθεση σε υπερ-αρρενωπό και μισογυνιστικό περιεχόμενο μπορεί να διαμορφώσει επικίνδυνες πεποιθήσεις. Για αγόρια που ήδη παλεύουν με ζητήματα αυτοεκτίμησης, αυτές οι διαδικτυακές κοινότητες προσφέρουν μια ψευδή αίσθηση ταυτότητας και ανήκειν, συχνά οδηγώντας σ' επιθετική συμπεριφορά και διαστρεβλωμένες αντιλήψεις για τις σχέσεις». Καθώς ο ψηφιακός κόσμος συνεχίζει να επηρεάζει βαθιά τις νεανικές συνειδήσεις, η ανάγκη για κριτική σκέψη, εκπαίδευση και γονεϊκή καθοδήγηση γίνεται πιο επιτακτική από ποτέ.

Ο διαδικτυακός εκφοβισμός έχει πολλά πρόσωπα

Ο εκφοβισμός έχει εξελιχθεί στην ψηφιακή εποχή, αποκτώντας νέα, ύπουλα πρόσωπα. Ένα φαινομενικά αθώο emoji μπορεί να κρύβει ειρωνεία ή χλευασμό, ενώ ακρωνύμια, αργκό και αινιγματικά μηνύματα χρησιμοποιούνται για ν' αποκλείσουν ή να στοχοποιήσουν ένα άτομο. Αυτό καθιστά τον διαδικτυακό εκφοβισμό δυσδιάκριτο και συχνά αόρατο στα μάτια των ενηλίκων. Η Tanushree Bhargava αναλύει τον ψυχολογικό αντίκτυπο αυτής της συμπεριφοράς. «Σε αντίθεση με την πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία, ο διαδικτυακός εκφοβισμός είναι απογυμνωμένος από ενσυναίσθηση. Πίσω από την οθόνη, ένα αρνητικό σχόλιο μπορεί να μοιάζει ασήμαντο για τον θύτη, αλλά για τον έφηβο που το λαμβάνει, μπορεί να είναι εξαιρετικά επιβαρυντικό. Χωρίς έγκαιρη παρέμβαση, τέτοιες εμπειρίες μπορούν να οδηγήσουν σε βαθιά συναισθηματική δυσφορία».

Ο αόρατος αντίκτυπος των social media

Το πιο ανησυχητικό; Στις περισσότερες περιπτώσεις, τόσο οι γονείς όσο και τα παιδιά δεν συνειδητοποιούν πόσο βαθιά επηρεάζουν τα social media την ψυχική υγεία των εφήβων. «Συχνά, οι έφηβοι έρχονται με ασαφή συμπτώματα και μόνο μέσα από εκτενή συζήτηση γίνεται φανερό πόσο καθοριστικό ρόλο παίζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης στη συναισθηματική τους κατάσταση» εξηγεί η Bhargava.

Οι ειδικοί έχουν παρατηρήσει μια σειρά από ανησυχητικά σημάδια, όπως εθισμός στις οθόνες, άρνηση να πάνε σχολείο, μαθησιακές δυσκολίες και έντονες διακυμάνσεις στη διάθεση, παρορμητικότητα και δυσκολία συγκέντρωσης, άγχος, χαμηλή αυτοεκτίμηση και εμμονή με την εξωτερική εμφάνιση, κοινωνική απομόνωση, δυσκολία στις φιλίες και εντάσεις στο οικογενειακό περιβάλλον. Αρχικά, αυτά τα συμπτώματα μπορεί να φαίνονται ασύνδετα, αλλά όταν ερευνηθούν σε βάθος, αποκαλύπτεται μια σαφής εικόνα: τα social media δεν είναι απλώς ένα εργαλείο ψυχαγωγίας, αλλά ένας ισχυρός παράγοντας που διαμορφώνει τη νεανική ψυχολογία και συχνά με δυσάρεστες συνέπειες.

Ο αγώνας πέντε γυναικών

Στο 27ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, το κοινό είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει το εξαιρετικό ντοκιμαντέρ «Η Παγίδα των Social» (The Social Trap: 5 Women vs the Big 5) της Ελίζα Ζαντό, ένα έργο που ρίχνει φως στις σκοτεινές πτυχές του ψηφιακού κόσμου και τον αντίκτυπο που έχει στη νέα γενιά. Οι αριθμοί πραγματικά σοκάρουν! Εφηβοι που περνούν περισσότερες από πέντε ώρες ημερησίως στις οθόνες των κινητών τους έχουν 66% περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν αυτοκτονικές τάσεις, σε σύγκριση με όσους περιορίζουν τη χρήση τους στη μία ώρα. Στις 31 Ιανουαρίου 2024, οι επικεφαλής των πέντε μεγαλύτερων κοινωνικών δικτύων —Facebook και Instagram (Meta), TikTok, Snapchat, X και Discord— κλήθηκαν να καταθέσουν ενώπιον της αμερικανικής Γερουσίας. Στο ακροατήριο κάθονταν οικογένειες που είχαν ζήσει τον απόλυτο εφιάλτη: την αυτοκτονία των παιδιών τους.

Η Kathleen είναι μητέρα της Alexis, μιας 21χρονης σήμερα γυναίκας, που βίωσε στο πετσί της τη σκοτεινή πλευρά των social media. «Σε ηλικία 11 ετών, πήρε το πρώτο της κινητό και δημιούργησε λογαριασμό στο Instagram. Από ένα χαρούμενο, γεμάτο ζωή κορίτσι, βυθίστηκε γρήγορα στην ανορεξία και άρχισε να αυτοτραυματίζεται. Κανείς δεν μπορούσε τότε να συνδέσει τον εθισμό που είχε στα social media με την επιδείνωση της ψυχικής της υγείας». 

Στην ταινία, η Alexis θυμάται τη μάχη που έδωσε: «Ένιωθα ευάλωτη… Ήμουν πραγματικά χάλια. Πιστεύω ακράδαντα ότι το Instagram έπαιξε καθοριστικό ρόλο στα προβλήματα ψυχικής υγείας που αντιμετώπισα». Σε ηλικια 13 ετών, μάλιστα, αποπειράθηκε ν' αυτοκτονήσει.

Ένας αγώνας για δικαιοσύνη

Μαζί με τη μητέρα της και χιλιάδες άλλες οικογένειες, η Alexis προχώρησε σε μήνυση κατά των μεγάλων κοινωνικών πλατφορμών, κατηγορώντας τις ότι εκμεταλλεύονται τους εφήβους στο βωμό του κέρδους. Με την υποστήριξη της Kathleen, ήταν μία από τις πρώτες που προσέφυγαν νομικά κατά της Meta, καταγγέλλοντάς την για «έκθεση ανηλίκου σε κίνδυνο» και «υποκίνηση σε αυτοχειρία». Σήμερα, η Alexis είναι ενεργό μέλος ενός συλλόγου που αριθμεί πλέον 1.200 οικογένειες, μια πρωτοβουλία δίχως προηγούμενο σε παγκόσμιο επίπεδο, που μάχεται για αλλαγή, δικαιοσύνη και αυστηρότερη ρύθμιση των social media.

Η Elisabet, μητέρα τριών παιδιών, ξεκίνησε από ένα μικρό χωριό της Καταλονίας χωρίς να φαντάζεται ότι μέσα σε λίγες μέρες θα ηγούνταν ενός κινήματος 30.000 γονέων. Όλα άρχισαν από μια απλή συζήτηση με φίλες για την επίδραση των smartphones και των social media στα παιδιά. Σήμερα, αυτό το κίνημα απαιτεί την απαγόρευση των κινητών σε παιδιά κάτω των 16 ετών. «Είμαστε χιλιάδες γονείς που πιστεύουμε ότι τα smartphones και τα social media δεν κάνουν καλό στα παιδιά μας».

Η Laure, δικηγόρος και μητέρα, αποφάσισε να σταθεί στο πλευρό των γονέων που νιώθουν ανίσχυροι απέναντι στη δύναμη των τεχνολογικών κολοσσών. Ήταν η πρώτη που κατέθεσε μήνυση στη Γαλλία κατά του TikTok, ενώ ηγήθηκε της πρώτης παγκόσμιας συλλογικής αγωγής που προσάπτει ευθύνες στην πλατφόρμα για την αυτοκτονία μιας έφηβης, της Marie. «Πολλοί έφηβοι μπορούν να ταυτιστούν με την ιστορία της, και πολλοί γονείς με τη θλίψη των δικών της». Η Marie έκρυβε την ψυχική της οδύνη, αλλά οι αναρτήσεις της μιλούσαν ξεκάθαρα για αυτοκτονία. «Αυτά τα βίντεο δεν λογοκρίθηκαν. Από εκεί ξεκινήσαμε. Αυτή ήταν η πρώτη μας διαπίστωση».

Ο εφιάλτης του διαδικτύου

Η Socheata βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της μάχης όταν ο γιος της έπεσε θύμα ενός διαδικτυακού αρπακτικού. Από τότε συνεργάζεται με την αστυνομία και οργανώσεις που πολεμούν την παιδοφιλία στο διαδίκτυο. Οι διαπιστώσεις τους είναι ανατριχιαστικές. «Οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης έχουν επιτρέψει τη μαζική διακίνηση παιδικής πορνογραφίας, εκθέτοντας χιλιάδες παιδιά σε κίνδυνο. Ο αριθμός των παιδεραστών έχει πολλαπλασιαστεί». Οι γονείς, ενωμένοι πια σ' έναν παγκόσμιο αγώνα, απαιτούν να λογοδοτήσουν οι Big 5 και να δημιουργηθεί ένα ασφαλέστερο ψηφιακό περιβάλλον για τα παιδιά.

Η σκηνοθέτρια Ελίζα Ζαντό πραγματοποίησε ένα ανατριχιαστικό πείραμα. Δημιούργησε ένα ψεύτικο προφίλ, τη Λίλη, μια 13χρονη που αγαπά τ' άλογα. Μέσα σε λίγες μέρες, οι αλγόριθμοι των social media άρχισαν να της προτείνουν όλο και πιο σκοτεινό περιεχόμενο. «Οι πλατφόρμες επιλέγουν για μένα το περιεχόμενο που θα δω… Και αυτό που μου προτείνουν γίνεται όλο και πιο σκοτεινό».

Το 2021, η Frances Haugen, πρώην υπάλληλος του Facebook, διέρρευσε 20.000 εσωτερικά έγγραφα της εταιρείας. «Τα παιδιά είναι βασικός στόχος για το Instagram. Πρέπει να φτάσουμε σε όσο το δυνατόν περισσότερα, για να διατηρήσουμε τη θέση μας». Ένα άλλο έγγραφο αποκαλύπτει την ανησυχία υπαλλήλων της Meta. «Οι προτάσεις φίλων αυξάνουν κατά 75% τις ακατάλληλες επαφές μεταξύ ενηλίκων και ανηλίκων. Γιατί δεν έχουμε απενεργοποιήσει αυτή τη λειτουργία;»

Κατά την ακρόαση των τεχνολογικών κολοσσών, ο Mark Zuckerberg αναγκάστηκε ν' απολογηθεί ενώπιον των οικογενειών που θρηνούν τα παιδιά τους. «Συγγνώμη για όσα έχετε βιώσει» είπε. 

Ανησυχία και στην Ελλάδα

Σύμφωνα με τη νέα έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) στην Ευρώπη, η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά προβληματικής χρήσης των social media. Ιδιαίτερα ευάλωτα εμφανίζονται τα κορίτσια 13 και 15 ετών, ενώ το 20% των εφήβων στη χώρα μας παίζει ηλεκτρονικά παιχνίδια για περισσότερες από 4 ώρες την ημέρα.

Στοιχεία από την ομάδα Kepios δείχνει ότι στις αρχές του Ιανουαρίου 2025 υπήρχαν 5,24 δισεκατομμύρια χρήστες μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε όλο τον κόσμο κάτι που αντιστοιχεί στο 63,9 του συνολικού παγκόσμιου πληθυσμού. Οι αριθμοί χρηστών των μέσων κοινωνικής δικτύωσης συνέχισαν να αυξάνονται τους τελευταίους 12 μήνες, με 206 εκατομμύρια νέους χρήστες να εγγράφονται στις πλατφόρμες μέσω κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό ισοδυναμεί με ετήσια αύξηση 4,1%, με μέσο ρυθμό αύξησης 6,5 νέων χρηστών κάθε δευτερόλεπτο.

Σε μια προσπάθεια ρύθμισης του ανεξέλεγκτου ψηφιακού οικοσυστήματος, έχουν προταθεί νομοθετικά μέτρα που θα υποχρεώνουν τις πλατφόρμες ν' αναλάβουν την ευθύνη για το περιεχόμενό τους. Όμως, οι τεχνολογικοί κολοσσοί αντιστέκονται σθεναρά. Με στρατούς δικηγόρων και τεράστιες οικονομικές δυνάμεις, επενδύουν εκατομμύρια σε lobbying, παλεύοντας να διατηρήσουν την ασυλία που τους παρέχει ένα παρωχημένο νομικό πλαίσιο.

Οι γονείς παλεύουν για τη ζωή των παιδιών τους και οι τεχνολογικοί κολοσσοί, όπως η Meta, το TikTok, X και το Snapchat παλεύουν για την κερδοφορία τους. Μια απλή κίνηση των δαχτύλων στην οθόνη, αρκεί για να παγιδευτεί ένας έφηβος σ' έναν αόρατο ιστό. Τα social media, που κάποτε διαφημίζονταν ως μέσο διασκέδασης και ενημέρωσης, σήμερα μορφοποιούν συνειδήσεις, εθίζουν, απομονώνουν. Οι αλγόριθμοι είναι πιο ισχυροί από την οικογένεια, καθοδηγώντας τη σκέψη, τις επιθυμίες και τις ανασφάλειες των νέων.

Το ντοκιμαντέρ «Η Παγίδα των Social», καθώς και η σειρά «Adolescence» κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Δείχνουν πως η ανεξέλεγκτη έκθεση στο διαδίκτυο καλλιεργεί ψυχολογικά τραύματα, διαλύει την αυτοεκτίμηση και οδηγεί σε επικίνδυνες καταστάσεις. Όμως, υπάρχει ελπίδα. Με συνειδητή γονική καθοδήγηση, ανοιχτή επικοινωνία και συλλογική προσπάθεια, μπορούν ν' αντιστρέψουν την πορεία. Η τεχνολογία δεν είναι εχθρός. Η ανεξέλεγκτη χρήση της, όμως, είναι.