Αλέξης Πανσέληνος: Η βουλευτική ασυλία είναι τελικά μια φενάκη της δημοκρατίας

Είναι ένας από τους πλέον αναγνωρισμένους σύγχρονους Ελληνες συγγραφείς, με σημαντικές βραβεύσεις, αλλά και με ένα έργο που εξακολουθεί να επηρεάζει, να αναλύεται και να μεταφράζεται. Αφορμή για τη συγκεκριμένη συνέντευξη, υπήρξε η πρόσφατη ιδιαίτερα τιμητική διάκριση από την Ακαδημία Αθηνών με το Βραβείο Μυθιστορήματος του Ιδρύματος Κώστα και Ελένης Ουράνη για το βιβλίο του «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια».

Ο Κίνγκσλεϊ Εϊμις είχε πει κάποτε ότι ως συγγραφέας θεωρούσε τα βραβεία απολύτως περιττά, μέχρι εκείνη τη στιγμή που πληροφορήθηκε ότι κέρδισε το βραβείο Μπούκερ! Τελικά, τι σημαίνει ένα βραβείο για έναν συγγραφέα;

Υποθέτω ότι ένα βραβείο συμβολίζει, κατά κάποιον τρόπο, την αποδοχή που επιδιώκει κάθε καλλιτέχνης για το έργο του. Το βραβείο της Ακαδημίας για τα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» ασφαλώς με χαροποίησε γιατί προέρχεται από το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της χώρας. Εξίσου βράβευση θεωρώ το γεγονός πως τα βιβλία μου, τριάντα και σαράντα χρόνια έπειτα από την έκδοσή τους, εξακολουθούν να κυκλοφορούν και να μιλούν στους αναγνώστες.

Στα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» αποτυπώνετε τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’50, μια εποχή δύσκολης ανάρρωσης ενός κόσμου που μάτωσε και πείνασε σε μια μεταπολεμική και μετεμφυλιακή Αθήνα. Τα τελευταία δέκα χρόνια, πάλι, βιώνουμε μία πρωτοφανή κρίση για την εποχή μας. Εάν συγκρίνουμε τις δύο εποχές, ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές;

Η ομοιότητα είναι η φτώχεια, αν και τότε οι άνθρωποι ήταν πιο σκληραγωγημένοι και επίσης ήταν μαθημένοι στις στερήσεις από την δεκαετή περιπέτεια του τόπου - πόλεμο, κατοχή και εμφύλιο. Είχαν, λοιπόν, μια πιο φυσική αντίληψη της ζωής από εμάς που μαθημένοι σε μια πλαστή ευμάρεια βρεθήκαμε από τη μια μέρα στην άλλη να μετράμε και τη δεκάρα. Και, μάλιστα, κατηγορώντας γι’ αυτό οποιονδήποτε άλλον εκτός από τον εαυτό μας και τις στρεβλώσεις της κοινωνίας μας, τις οποίες υποθάλψαμε και οι ίδιοι.

Οι Ελληνες δεν φημιζόμαστε για την ικανότητα να συνεννοηθούμε μεταξύ μας, ακόμα και όταν ο κίνδυνος είναι ορατός. Πιστεύετε ότι ως κοινωνία έχουμε ξεφύγει από τον διχασμό ή αυτός εξακολουθεί να ελλοχεύει σε κάθε ευκαιρία; Τι έχουμε να διδαχτούμε από το πρόσφατο παρελθόν;

Μία από τις βασικές ιδέες πίσω από τα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια» είναι το πώς οικοδομήθηκε το μετεμφυλιακό κράτος μέσα από τη μικρόψυχη αντιμετώπιση των ηττημένων από τους νικητές. Αλλά και πώς για να πετύχει τους στόχους της η Πολιτεία, κατέφυγε στις υπηρεσίες όσων διέθεταν αδιαμφισβήτητα πιστοποιητικά αντικομουνισμού, δηλαδή τους μαυραγορίτες και τους συνεργάτες των Γερμανών, οξύνοντας έτσι την πικρία μεγάλου μέρους του κόσμου που είχε αντισταθεί και δεν είχε συνεργαστεί. Την ίδια στιγμή, οι φυλακές, οι εξορίες και οι εκτελέσεις συντηρούσαν τον πλαστό φόβο του κομμουνισμού, για να εδραιωθεί η ήδη εξασφαλισμένη θέση της Ελλάδας στο δυτικό στρατόπεδο. Ο λόγος για αυτή την ολέθρια σκληρότητα της Πολιτείας (και των Αμερικανών οι οποίοι την πατρονάριζαν) ήταν η κοινή συνείδηση του κόσμου ότι οι κομμουνιστές – ανεξάρτητα από τα ολέθρια λάθη της ηγεσίας τους – σήκωσαν το κύριο βάρος της Αντίστασης. Ηταν το ανεξίτηλο γόητρο που σήμερα ονομάζουμε «ηθικό πλεονέκτημα της Αριστεράς» – αυτό και τίποτε άλλο. Ετσι, συντηρήθηκε μέχρι τις μέρες μας η μισαλλοδοξία και σήμερα η ίδια ψυχολογία ενισχύεται για να κρατά τον κόσμο δέσμιο μιας διαίρεσης η οποία εξασφαλίζει στους πολιτικούς την επιβολή τους.

Αλήθεια, πώς ξεκίνησε για εσάς η λογοτεχνική περιπέτεια; Υπάρχει κάτι που αισθάνεστε ότι σας καθόρισε ως συγγραφέα;

Σαν συγγραφέα με καθόρισε το διάβασμα της λογοτεχνίας από τότε που ήμουν παιδί, καθώς τα βιβλία ήταν η μόνη διασκέδαση και το μοναδικό μέσο επιμόρφωσης. Το σπίτι μου διέθετε βιβλιοθήκη, ποίηση και πεζογραφία, τα δώρα μου ήταν βιβλία και τα βιβλία που η γενιά μου διάβαζε ήταν παιδικές διασκευές μεγάλων λογοτεχνημάτων. Ετσι, εκτός από την αισθητική της μεγάλης τέχνης με την οποία εξοικειωνόσουν, μάθαινες εγκαίρως ότι η ζωή που σε περιμένει αύριο εκεί έξω, μπορεί εκτός από ωραίες περιπέτειες να έχει και κινδύνους, ασχήμια -ενδεχομένως, δυστυχία και θάνατο.

Η λογοτεχνία ενέχει κινδύνους; Τι διακινδυνεύετε γράφοντας;

Γράφοντας διακινδυνεύει κανείς την έκθεση του εαυτού του, των πλεγμάτων, των αγωνιών, των εμμονών του – αλλά και των περιορισμών του και ως ανθρώπου και ως καλλιτέχνη.

Τι σας αγχώνει περισσότερα στη διαδικασία της συγγραφής ενός βιβλίου; Αλλά και ποια είναι η μεγαλύτερη δυσκολία για έναν συγγραφέα;

Περισσότερο με αγχώνει η δουλειά που πρέπει να γίνει πάνω στο κείμενο, όταν το κείμενο έχει ολοκληρωθεί. Η δουλειά του καλλιτέχνη τότε αρχίζει ουσιαστικά, με το σβήσιμο πιο πολύ παρά με το γράψιμο - με τις διορθώσεις περισσότερο, παρά με τις αρχικές καταγραφές. Δουλεύεις ίσαμε να αισθανθείς πως δεν μπορείς άλλο, πως έχεις εξαντλήσει το ταλέντο σου. Και πρέπει να παραδεχτείς τότε ότι οι ελλείψεις σου ξεπέρασαν, για ακόμη μία φορά, τη φιλοδοξία σου και την αρχική σύλληψη που προσπάθησες να στρώσεις στο χαρτί.

Εχετε καταλήξει έπειτα από τόσα χρόνια συγγραφικής εμπειρίας στο τι είναι η έμπνευση, εκείνη η μαγική στιγμή από την οποία ξεκινούν όλα;

Για τον πεζογράφο η έμπνευση είναι μία μακρά διεργασία περισσότερο, παρά μια μαγική στιγμή. Είναι μια διεργασία στη διάρκεια της οποίας ωριμάζει μέσα σου μια ιδέα, ένας κόσμος, η ατμόσφαιρα μιας εποχής και η ιστορία που θέλεις να αφηγηθείς. Η έμπνευση έρχεται κατά διαστήματα, όταν βρίσκεις τη λύση στα προβλήματα που αντιμετωπίζεις στη διάρκεια αυτής της αφήγησης. Συχνά, βρίσκεσαι μπροστά σε δύσκολες καμπές, σε αφηγηματικά σταυροδρόμια στα οποία διστάζεις να διαλέξεις ποιο θα ακολουθήσεις. Μου έχει συμβεί να έχω βρει τη λύση κάνοντας κάτι άσχετο με το γράψιμο ή ξυπνώντας από ένα όνειρο. Τότε, λέω αστειευόμενος με τον εαυτό μου, ότι κατέβηκε ο θεός και μου έδωσε τη λύση! Υποθέτω, ότι αυτό είναι που αποκαλούμε έμπνευση.

Ποια είναι τελικά η σημασία της μυθοπλασίας ως τέχνης; Εσείς τι επιδιώκετε ως συγγραφέας;

Η μυθοπλασία είναι το κύριο εργαλείο του πεζογράφου – με την έννοια της φαντασίας. Πιστεύω ότι υπάρχει πολύ μεγαλύτερη αφηγηματική δύναμη στη μυθοπλασία απ’ όσο στα ντοκουμέντα της πραγματικότητας και αυτό ακριβώς επεδίωξα στα «Ελαφρά ελληνικά τραγούδια». Να ζωγραφίσω το πορτρέτο μιας εποχής χωρίς να καταφύγω στις ειδήσεις, στις στατιστικές ή στα αποκόμματα των εφημερίδων.

Θα μπορούσατε να μας αποκαλύψετε ποιος είναι ο μεγαλύτερος μύθος για εσάς τους συγγραφείς;

Με αιφνιδιάσατε! Αν μιλάμε πολύ γενικά θα έλεγα πως ο μεγαλύτερος μύθος για τους καλλιτέχνες (φυσικά και για τους συγγραφείς) είναι πως είμαστε το ίδιο καλοί σαν άνθρωποι, όσο είναι και τα έργα μας. Αυτό συνήθως δεν ισχύει.

Υπάρχει κάποιο όφελος που έχετε ως συγγραφέας σε σχέση με το πώς βλέπετε τα πράγματα στον κόσμο;

Το όφελος πιστεύω είναι ένα: Οτι μπορούμε αρκετά γρήγορα να δούμε την γενικότερη εικόνα μιας εποχής, μιας κοινωνίας ή μιας κατηγορίας ανθρώπων και θεμάτων. Αν, τελικά, αυτό είναι όφελος...

Πώς βλέπετε τα πράγματα στις μέρες μας; Ποιο θεωρείτε ότι είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας σε αυτήν τη συγκυρία; Υπάρχουν περιθώρια για εμπράγματη αισιοδοξία;

Το μεγαλύτερο πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας είναι η ελλιπής παιδεία. Αλλά και η έλλειψη συνειδητοποίησης ότι ανήκουμε σε ένα σύνολο απέναντι στο οποίο έχουμε ευθύνες. Οι πολιτικοί συνηθίζουν να πετάνε μια ατάκα χωρίς κανένα νόημα, ότι «αναλαμβάνουν την πολιτική ευθύνη» για τις παραλείψεις και τις αστοχίες τους. Οπως, ωστόσο, οι πολίτες πληρώνουν με τις τιμωρίες που προβλέπει ο νόμος τα λάθη και τις παραβάσεις τους, κάποτε πρέπει και οι πολιτικοί να υφίστανται, εκτός από τον συνταγματικό περιορισμό της επ’ αόριστον εκλογιμότητας τους, και τον ποινικό κολασμό των παρανομιών τους. Η βουλευτική ασυλία είναι μια φαινάκη της δημοκρατίας. Τα δικαστήρια διαθέτουν επαρκή νομοθεσία για να αποτρέπουν την κατάχρηση διώξεων εναντίων πολιτικών. Η ασυλία, όμως, χρησιμοποιείται ουσιαστικά για να προστατέψει τις παρανομίες και τις συνταγματικές τους παραβάσεις.

Ποια πράξη θεωρείτε επαναστατική σήμερα;

Επαναστατικές πράξεις υπάρχουν σε επαναστατικές περιόδους. Και δεν νομίζω ότι διανύουμε μια επαναστατική περίοδο σήμερα. Για έναν λαό σαν τον δικό μας, που έχει πίσω του δεκαετίες μόνιμης αντιδικίας με την εξουσία και τον νόμο, θα θεωρούσα αρκετά επαναστατικό να κατανοήσουμε ένα πράγμα: η ασυδοσία, η κλοπή, η φοροδιαφυγή, οι αυθαίρετες καταλήψεις δασών και αιγιαλών, η παραβίαση του κώδικα οδικής κυκλοφορίας, δεν βοηθούν κανέναν - ούτε εμάς, ούτε τον τόπο. Είναι καιρός να μπει ένα χαλινάρι στον ατομισμό μας, να μάθουμε να σεβόμαστε την πολιτεία στην οποία ζούμε, να τηρούμε τις στοιχειώδεις υποχρεώσεις μας και να καταλάβουμε ότι η ελευθερία του πολίτη έχει περιορισμούς, για να μπορούν και οι άλλοι να υπάρχουν δίπλα μας.