Μεγάλη Τετάρτη: Η αμαρτωλή που μετανόησε - Το Ιερό Ευχέλαιο και η τελετή του Νιπτήρος

Η Μεγάλη Τετάρτη είναι αφιερωμένη στη μνήμη της αμαρτωλής γυναίκας, που μετανόησε, πίστεψε στο Χριστό και άλειψε τα πόδια του με μύρο. Σύμφωνα με την πρόσφατη απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος το Ιερό Ευχέλαιο θα γίνει σήμερα το πρωί, αντί της Προηγιασμένης Θείας Λειτουργίας, που κανονικά θα τελούνταν το απόγευμα της ίδιας ημέρας.

Το απόγευμα γίνεται και η τελετή του Νιπτήρος που είναι και ο Όρθρος της Μεγάλης Πέμπτης που αναφέρεται σε τέσσερα γεγονότα: Τον Ιερό Νιπτήρα, το πλύσιμο δηλαδή των ποδιών των μαθητών από τον Ιησού Χριστό, τον Μυστικό Δείπνο, την Προσευχή του Κυρίου στο Όρος των Ελαιών και την προδοσία του Ιούδα, δηλαδή την αρχή των Παθών του Χριστού.

Και σήμερα, με τη βοήθεια του αρχιμανδρίτη π. Νικοδήμου Σκρέττα, καθηγητή Λειτουργικής, Ιστορίας και Θεολογίας της Θείας Λατρείας στο Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και του κ. Μανόλη Γ. Βαρβούνη, καθηγητή Λαογραφίας και προέδρου του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης- θα δώσουμε το «στίγμα» της ημέρας.

Δύο μέρες πριν από το Πάσχα, καθώς ο Κύριος ανέβαινε προς τα Ιεροσόλυμα, κι ενώ βρισκόταν στο σπίτι του λεπρού Σίμωνα, τον πλησίασε μια πόρνη γυναίκα κι άλειψε το κεφάλι Του με πολύτιμο μύρο. Η αγοραστική αξία του μύρου αυτού υπολογιζόταν γύρω στα τριακόσια δηνάρια, υπέρογκο ποσό για την εποχή, και γι’ αυτό οι μαθητές την επέκριναν και περισσότερο απ’ όλους ο Ιούδας.

Γνώριζαν οι μαθητές καλά πόσο μεγάλο ζήλο έδειχνε πάντοτε ο Χριστός για την ελεημοσύνη προς τους φτωχούς. Ο Χριστός όμως την υπερασπίσθηκε, για να μην αποτραπεί από τον καλό της σκοπό. Αναφέρθηκε, μάλιστα, προφητικά και στον ενταφιασμό Του, προσπαθώντας να αποτρέψει τον Ιούδα από τη προδοσία, αλλά μάταια. Τότε απέδωσε στη γυναίκα την μεγάλη τιμή να διακηρύσσεται το ενάρετο έργο της σε ολόκληρο την οικουμένη.

Επίσης, κατ’ αυτήν την ημέρα, φέρεται στη μνήμη μας, η σύγκληση του Συνεδρίου των Ιουδαίων, του ανωτάτου δηλαδή Δικαστηρίου τους, προκειμένου να λάβουν καταδικαστική απόφαση εναντίον του Κυρίου, καθώς και τα σχέδια του Ιούδα για προδοσία του Διδασκάλου του.

Την ημέρα αυτή, «της αλειψάσης τον Κύριον μύρω πόρνης γυναικός μνείαν ποιείσθαι οι θειότατοι πατέρες εθέσπισαν, ότι προ του σωτηρίου πάθους μικρόν τούτο γέγονε». Καλείται κάθε ζωντανό πλάσμα να αινέσει τον Κύριο, η κτίση, οι άνθρωποι, οι άγγελοι, στην ψαλμωδία των αίνων της Μεγάλης Τετάρτης.

«Την ίδια στιγμή που η αμαρτωλή γυναίκα πρόσφερε στα πόδια του Χριστού το μύρο, ο μαθητής συμφωνούσε την προδοσία• η μεν έχαιρε που θυσίαζε το πανάκριβο μυρωδικό, ο δε έτρεχε και βιαζόταν να πουλήσει τον ατίμητο Σωτήρα του• αυτή γνώριζε τον Κύριο και εκείνος χωριζόταν από την αγάπη του• αυτή ελευθερωνόταν και ο Ιούδας καταντούσε δούλος του εχθρού διαβόλου. Μεγάλο κακό η ραθυμία! Άπειρο καλό και μεγάλο η μετάνοια!».

Οι επόμενες τρεις ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος «είναι οι ιερότερες του εκκλησιαστικού έτους», κατά τον μακαριστό καθηγητή της Λειτουργικής, Ιωάννη Φουντούλη. «Αυτές αποτελούν τον πυρήνα όλης της προ του Πάσχα περιόδου. Πρώτες αυτές διεμορφώθησαν σε παμπάλαια εποχή και γύρω από αυτές με βαθμιαίες προσαυξήσεις έχει οικοδομηθεί από τους Πατέρας η προ και η μετά το Πάσχα λειτουργική περίοδος. Του ιερού αυτού τριημέρου οι ακολουθίες είναι απαράμιλλες. Δεν θα ήτο ανθρωπίνως δυνατόν να ευρεθεί καταλληλότερο λειτουργικό ένδυμα για τα κεφαλαιώδη θέματα, τα οποία εορτάζομε».

Το Μυστήριο του Ιερού Ευχελαίου

Σε συνάρτηση με την ανάμνηση της πόρνης που άλειψε τον Κύριο με μύρο, ευλογείται το λάδι, με το οποίο ο ιερέας «σταυρώνει» (χρίει) τους πιστούς, ως μέσον θεραπείας της ψυχής και του σώματος, προσφέροντας έτσι τη χάρη και την ευλογία του Θεού, ως προετοιμασία για την κορύφωση της Αγίας και Μεγάλης Εβδομάδας και της Εορτής του Πάσχα.

Τα έθιμα

Από το αλεύρι που χρησιμοποιείται στο Μυστήριο του Ιερού Ευχελαίου και ευλογείται συνήθιζαν να ζυμώνουν πρόσφορο, και να το πηγαίνουν στο ναό, ή σε άλλες περιοχές, όπως η Σπάρτη, να ζυμώνουν κουλούρα τελετουργική, από την οποία έτρωγαν κάθε πρωί ένα μικρό κομμάτι, για ευλογία.

Στα Κοτύωρα του Πόντου πάλι, μαζί με το ευχέλαιο ο ιερέας ευλογούσε αβγά, αλεύρι και αλάτι. Τα αβγά αυτά τα έβαφαν κόκκινα τη Μεγάλη Πέμπτη και μαζί με το αλεύρι και το αλάτι τα έβαζαν σε καλάθι σκεπασμένο με πανί και τα πήγαιναν στο ναό να «διαβαστούν», κατόπιν δε τα κατανάλωναν στο σπίτι τους, πιστεύοντας ότι έτσι μεταδίδεται η θεία ευλογία στο σπίτι και στους οικείους τους.

Σε άλλες περιοχές ο νεωκόρος μάζευε από τα σπίτια της ενορίας μικρές ποσότητες από αλεύρι, το ζύμωνε χωρίς προζύμι, και κατόπιν ο ιερέας, κατά τη διάρκεια του μυστηρίου του ευχελαίου, ακουμπούσε στο φύραμα το σταυρό ευλογίας του ναού με το Τίμιο Ξύλο ή τυχόν υπάρχοντα άγια λείψανα, και το φύραμα φούσκωνε, κατόπιν δε το μοίραζε στις ενορίτισσες, που το κρατούσαν για νέο προζύμι της χρονιάς.

Σε ορισμένες περιοχές γίνεται και η τελετή του Νιπτήρα. Πρόκειται για ένα είδος ιερού θεάτρου με ρίζες στα βυζαντινά χρόνια, που τελείται στο Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, στην αυλή του Ναού της Αναστάσεως, στη μονή της Πάτμου και με μοναστηριακή και αγιοταφίτικη επίδραση σε περιοχές όπως η Σάμος.