Ναζί εναντίον Σοβιετικών: Ο «πόλεμος» των μνημείων στην Παγκόσμια Έκθεση του Παρισιού το 1937

Η Διεθνής Έκθεση Τέχνης και Τεχνολογίας στη Σύγχρονη Ζωή (Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne) πραγματοποιήθηκε από τις 25 Μαΐου έως τις 25 Νοεμβρίου 1937 στο Παρίσι της Γαλλίας. Η έκθεση έστρεψε και πάλι την παγκόσμια προσοχή στη γαλλική πρωτεύουσα, η οποία είχε προηγουμένως αποτελέσει το σκηνικό για πέντε παγκόσμιες εκθέσεις, συμπεριλαμβανομένης της περίφημης έκθεσης του 1889 στο Παρίσι, όπου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά ο Πύργος του Άιφελ, με ύψος 984 πόδια, το υψηλότερο -τότε- κτίριο στον κόσμο.

Περίπου 48 χρόνια μετά την έκθεση του 1889, ο εμβληματικός πύργος επισκιάστηκε από την εμφάνιση δύο εξίσου εμβληματικών κατασκευών, του γερμανικού και του σοβιετικού pavilion, που βρέθηκαν αντιμέτωπες και τοποθετημένες η μία απέναντι από την άλλη και ο λόγος για τον οποίο η συγκεκριμένη έκθεση μνημονεύεται σήμερα, 87 χρόνια μετά, είναι αυτή η «σύγκρουση» μεταξύ δύο κόσμων, της Σοβιετικής Ένωσης και της ναζιστικής Γερμανίας. Αυτή η «αναμέτρηση» εκφράστηκε μέσα από την αρχιτεκτονική των δύο χωρών και τα έργα που παρουσίασαν λίγα χρόνια πριν ξεσπάσει ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. 

Η εμφάνισή τους και η πρόθεσή τους ήταν σε ευθεία αντίθεση με τον δεδηλωμένο σκοπό της Έκθεσης του 1937 -την προώθηση της ειρηνικής συνύπαρξης και της συνεργασίας μεταξύ των εθνών. Τα δύο κτίρια, στην πραγματικότητα, αποτελούσαν τον αντίποδα αυτής της έννοιας- ήταν ψυχρά και «επιθετικά», σχεδιασμένα με σαφείς και έντονες γραμμές. Με τον «μνημειακό τους χαρακτήρα», τόσο τα γερμανικά όσο και τα σοβιετικά σχέδια δημιουργήθηκαν για να παρουσιάσουν μια αύρα δύναμης και μονιμότητας. Και τα δύο χρησιμοποίησαν χάλκινες επιφάνειες πάνω από τις κύριες εικόνες ή τα ιδεολογικά «λογότυπά» τους - τη σβάστικα στην περίπτωση της ναζιστικής Γερμανίας και το σφυρί και το δρεπάνι για τη Σοβιετική Ρωσία.

Το σοβιετικό περίπτερο ήταν έργο του αρχιτέκτονα Boris Iofan. Ο Iofan ήταν Εβραίος σοβιετικός αρχιτέκτονας από την Οδησσό, ο οποίος ολοκλήρωσε τις αρχιτεκτονικές του σπουδές στη Ρώμη. Το 1932, είχε υποβάλει τη νικητήρια συμμετοχή του στον διαγωνισμό για το Παλάτι των Σοβιέτ: έναν διεθνή διαγωνισμό για τον σχεδιασμό μιας τεράστιας αίθουσας συνεδρίων, που θα χτιζόταν στη Μόσχα και η οποία επρόκειτο να γίνει το διοικητικό κέντρο της Σοβιετικής Ένωσης. Γνωστοί αρχιτέκτονες, όπως ο Walter Gropius, ο Le Corbusier και ο Erich Mendelsohn, υπέβαλαν συμμετοχές για τον διαγωνισμό, αλλά το νεοκλασικό σχέδιο του Iofan ήταν αυτό που επιλέχθηκε από ένα «συμβούλιο εμπειρογνωμόνων», υπό την εποπτεία του Στάλιν. Μαζί με τους συναδέλφους του νεοκλασικούς Vladimir Shchuko και Vladimir Gelfreikh, με την προτροπή του Στάλιν, τα πρωτότυπα σχέδια του Iofan γίνονταν όλο και πιο τολμηρά. Ο Le Corbusier και ο Frank Lloyd Wright ήταν μεταξύ εκείνων που καταδίκασαν τα σχέδια σε κάθε στάδιο.

Έτσι, ενώ το έργο του Παλατιού των Σοβιέτ βρισκόταν σε εξέλιξη, ο Iofan ανέλαβε να σχεδιάσει το σοβιετικό περίπτερο για την έκθεση του 1937 στο Παρίσι. Η δομή του - που περιβάλλεται από μάρμαρο και εκτείνεται προς τα πίσω σε μια σειρά από ορθογώνια που θυμίζουν τον σουπρεματισμό του Kazimir Malevich - επιστεγάστηκε από το έργο της Vera Mukhina «Worker and Kolkhoz Woman» («Rabochiy i Kolkhoznitsa»). Γεννημένη στη Ρίγα πριν μετακομίσει στη Μόσχα, μετά τις σπουδές της στο Παρίσι και την Ιταλία, η Mukhina είχε αναπτύξει ένα καλλιτεχνικό ύφος που συνδύαζε στοιχεία του κυβισμού και του φουτουρισμού. Το έργο Worker and Kolkhoz Woman της χάρισε διεθνή φήμη ως διακεκριμένης σοσιαλιστικής ρεαλίστριας. Το γλυπτό απεικονίζει έναν άνδρα και μια γυναίκα να βαδίζουν με τόλμη προς τα εμπρός, με ένα σφυρί και ένα δρεπάνι ενωμένα στα υψωμένα χέρια τους. Ο άντρας εργάτης φοράει φόρμα, ενώ η γυναίκα είναι λιτά ντυμένη γύρω από το στήθος της, αλλά φοράει μια μακριά, κυματιστή φούστα. Το μαντήλι που απλώνεται από τη μέση του άνδρα εισήχθη για να προσφέρει τόσο αισθητική όσο και δομική ισορροπία στο γλυπτό, προσθέτοντας βάρος στο πίσω μέρος των δύο μορφών.

Το εμβληματικό γλυπτό της Mukhina υιοθετήθηκε ως το λογότυπο του ρωσικού στούντιο Mosfilm το 1947. Έχοντας αναλάβει την παραγωγή του έργου του Sergei Eisenstein, η Mosfilm θα ήταν το στούντιο του Andrei Tarkovsky, του Viy, μια διασκευή του διηγήματος του Nikolai Gogol, που ήταν η πρώτη ταινία τρόμου στη Σοβιετική Ένωση όταν κυκλοφόρησε το 1967, του War and Peace του Sergei Bondarchuk, το Dersu Uzala του Akira Kurosawa και το Moscow Does Not Believe in Tears, το οποίο κέρδισε το 1980 το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας και φέρεται να το παρακολούθησε ο Ronald Reagan οκτώ φορές σε μια προσωπική του προσπάθεια να κατανοήσει καλύτερα το ρωσικό πνεύμα.

Σε άρθρο του το 1937, ο Frank Lloyd Wright επιφύλαξε καλά λόγια για το περίπτερο του Iofan και το γλυπτό του Mukhina, τα οποία είχε δει στο Παρίσι νωρίτερα μέσα στο έτος. Περιγράφοντας το pavilion, έγραψε: «το κτίριο της Παρισινής Έκθεσης είναι μια χαμηλή, εκτεταμένη και κατάλληλη βάση για το δραματικά ρεαλιστικό γλυπτό που φέρει, ενώ το ίδιο το Παλάτι των Σοβιέτ είναι μια περίπτωση μιας εντελώς ακατάλληλης, άσχημα υπερδραματοποιημένης βάσης κάτω από ρεαλιστικό μη δραματικό γλυπτό». Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το περίπτερο της Σοβιετικής Ένωσης ήταν «το πιο δραματικό και επιτυχημένο εκθεσιακό κτίριο στην Έκθεση του Παρισιού».

Με φόντο την αντισλαβική ρητορική του Hitler και τη διαφορετική τους αφοσίωση στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, οι Σοβιετικοί και οι Γερμανοί ένιωσαν το βάρος του ανταγωνισμού ακόμη και πριν τα περίπτερά τους έρθουν αντιμέτωπα στο Jardins du Trocadero. Ο Hitler είχε αρχικά σκεφτεί να αποσύρει τη Γερμανία από την έκθεση, αλλά ήταν κοντά στον Albert Speer, τον οποίο είχε κάνει αρχιτέκτονα του Τρίτου Ράιχ, και ο Speer τον έπεισε να συμμετάσχει. Ο Speer είχε σχεδιάσει μεταξύ 1933 και 1934 τα σχέδια και πολλά από τα κτίρια για το χώρο των συγκεντρώσεων του ναζιστικού κόμματος στη Νυρεμβέργη- και αυτός σχεδίασε επίσης τον «καθεδρικό ναό του φωτός», αποτελούμενο από 130 αντιαεροπορικούς προβολείς που έλαμπαν στον νυχτερινό ουρανό, ο οποίος έγινε το οπτικό έμβλημα των συγκεντρώσεων της Νυρεμβέργης. Οι χώροι των συλλαλητηρίων αποτυπώθηκαν στην ταινία Triumph of the Will της Leni Riefenstahl, ένα χρονικό του συλλαλητηρίου της Νυρεμβέργης του 1934.

Για τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο, ο Speer τροποποίησε το σχέδιο του Werner March για το Olympiastadion, προσθέτοντας μια πέτρινη πρόσοψη. Κατά τη διάρκεια αυτών των ετών, ο Speer επέκτεινε την έννοια της «αξίας των ερειπίων»: την ιδέα ότι τα κτίρια πρέπει να σχεδιάζονται με γνώμονα τη φθορά τους και την ενδεχόμενη κατάρρευσή τους, έτσι ώστε τα ερείπια που τελικά αφήνουν πίσω τους να διατηρούν αισθητική και συμβολική αξία. Ενώ ο Speer έδωσε στην έννοια ένα όνομα, η αρχή είχε μακρύ προηγούμενο, πέρα από τα σχέδια του John Soane και τη ρομαντική εξύψωση των ερειπίων. Στα απομνημονεύματα του Speer, Inside the Third Reich, εξηγούσε τη θεωρία του.

Ο Speer θα σχεδίαζε το γερμανικό περίπτερο για την έκθεση του 1937. Σε μια επίσκεψή του στο Παρίσι αρκετούς μήνες πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης - κατά την οποία ο χώρος του σοβιετικού και του γερμανικού περιπτέρου είχε ήδη επιβεβαιωθεί από τους Γάλλους διοργανωτές, με υπεύθυνο τον επικεφαλής του σχεδιασμού Jacques Greber - ο Speer «έπεσε πάνω σε ένα δωμάτιο που περιείχε το μυστικό σκίτσο του σοβιετικού περιπτέρου». Με βάση αυτή την καλή τύχη, σχεδίασε ένα περίπτερο που είχε σκοπό να αντιμετωπίσει αποφασιστικά την «επίθεση» των Worker και Kolkhoz Woman. Ενώ η ανοδική βάση του Iofan και το γλυπτό του Mukhina ήταν γεμάτα οριζόντια κίνηση, ο Speer δημιούργησε μια αδάμαστη κάθετη μάζα, που επισφραγίζεται από έναν αετό που βρίσκεται στην κορυφή της σβάστικας. Σύμφωνα με τα λόγια του Speer: «Η σβάστικα είναι το πιο εντυπωσιακό έργο που έχω δει ποτέ:
Ένα γλυπτό ζεύγος μορφών ύψους τριάντα τριών ποδιών, πάνω σε μια υψηλή πλατφόρμα, προχωρούσε θριαμβευτικά προς το γερμανικό περίπτερο. Σχεδίασα, λοιπόν, μια κυβική μάζα, επίσης υπερυψωμένη πάνω σε στιβαρούς πυλώνες, η οποία φαινόταν να αναχαιτίζει αυτή την επίθεση, ενώ από το γείσο του πύργου μου ένας αετός με τη σβάστικα στα νύχια του κοίταζε τα ρωσικά γλυπτά. Έλαβα χρυσό μετάλλιο για το κτίριο- το ίδιο και ο σοβιετικός συνάδελφός μου».

Αν και η θεωρία του Speer για την «αξία των ερειπίων» σήμαινε την προτίμηση στην πέτρα όσον αφορά τα μόνιμα έργα, αυτό το προσωρινό περίπτερο ήταν στην πραγματικότητα μια κατασκευή από χάλυβα. Μια επιφάνεια από βαυαρικό γρανίτη κάλυπτε μια κατασκευή που περιλάμβανε τρεις χιλιάδες τόνους χάλυβα- ο γρανίτης υψωνόταν σε πυλώνες με ψηφιδωτά- και στο εσωτερικό του περιπτέρου, το δάπεδο ήταν καλυμμένο με κόκκινο καουτσούκ. Οι Σοβιετικοί έστειλαν μια ομάδα ειδικών για να συναρμολογήσουν το γλυπτό του Mukhina από ανοξείδωτο χάλυβα - το οποίο είχε στερεωθεί γύρω από ένα ξύλινο πλαίσιο και συγκολληθεί στη Μόσχα, στο Ινστιτούτο Χάλυβα και Κραμάτων, πριν πριονιστεί και αποσταλεί σε εξήντα πέντε κομμάτια στο Παρίσι. Μόλις έφτασαν, χρησιμοποιήθηκε γερανός για να ανυψωθούν τα κομμάτια του γλυπτού στη θέση τους- και η όλη διαδικασία διήρκεσε μόλις δεκατρείς ημέρες. Ωστόσο, για την κατασκευή του ίδιου του περιπτέρου, οι Σοβιετικοί βασίστηκαν σε Γάλλους εργάτες. Σε αντίθεση με τους Γερμανούς, οι οποίοι έστειλαν μια ομάδα χιλιάδων οικοδόμων για να κατασκευάσουν το περίπτερο που είχε σχεδιάσει ο Speer.

Αν το σύνολο της σύλληψης του Speer προήλθε από μια κρυφή ματιά στα σχέδια της Σοβιετικής Ένωσης, σε ένα σημείο λεπτομέρειας ο Iofan παρακινήθηκε εξίσου από τους Γερμανούς: μαθαίνοντας για τον γρανίτη με τον οποίο ο Speer σκόπευε να περιβάλει το ναζιστικό περίπτερο, ο Iofan επέλεξε να καλύψει το περίπτερό του με μάρμαρο. Ο Speer είχε εξασφαλίσει ότι το γερμανικό περίπτερο θα ξεπερνούσε σε ύψος το περίπτερο της Σοβιετικής Ένωσης - έτσι ώστε ο αετός του να ατενίζει όντως τον Worker and Kolkhoz Woman - αλλά ο Greber τον έπεισε να περιορίσει την αρχική έκταση του σχεδίου του, για χάρη των άλλων περιπτέρων και για να εναρμονιστεί καλύτερα με το Palais de Chaillot, με το οποίο μοιραζόταν τη χρήση κιόνων και τη νεοκλασική ευαισθησία. Τη νύχτα, το γερμανικό περίπτερο φωτιζόταν από κάτω και μέσα από τους πυλώνες του, μέσω ενός συστήματος φωτισμού που σχεδίασε η Zeiss-Ikon. Ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Danilo Udovicki-Selb έχει περιγράψει το αποτέλεσμα αυτών των κρυφών φώτων ως «φανταστική εμφάνιση ενός αρνητικού φωτογραφίας».

Η έκθεση του 1937 στο Παρίσι άνοιξε τις πύλες της στις 25 Μαΐου και ολοκληρώθηκε μετά από 185 ημέρες. Συνολικά 16.704 μετάλλια δόθηκαν στους νικητές μεταξύ των 44 χωρών που συμμετείχαν στην έκθεση, συμπεριλαμβανομένων των χρυσών μεταλλίων τόσο στον Speer όσο και στον Iofan για τα σχέδια των περιπτέρων τους. Ο Speer τιμήθηκε επίσης με Gran Prix για το μοντέλο κλίμακας του χώρου συγκέντρωσης του Ναζιστικού Κόμματος της Νυρεμβέργης. Στη συνέχεια οι διάφοροι εκπρόσωποι χειροκροτήθηκαν μεταξύ τους προτού αναχωρήσουν για τις πατρίδες τους, ενώ τα πρώτα σκοτεινά σύννεφα του πολέμου είχαν αρχίσει να φαίνονται στον ορίζοντα...

Με πληροφορίες από culturedarm.com

ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ

• Στο Κίεβο ξαφνικά ο Τζο Μπάιντεν έναν χρόνο μετά τη ρωσική εισβολή
• Οικονόμου για Market Pass: Την Τρίτη τελικά ανοίγει η πλατφόρμα - Για ποια ΑΦΜ
• Ανησυχία στη Χαβάη και συνέχεια στο θρίλερ που ξεκίνησε η Κίνα: Πληροφορίες πως ραντάρ «έπιασαν» ένα μεγάλο λευκό μπαλόνι
• Άγριο έγκλημα στη Μύκονο: Δολοφόνησε 34χρονο με καραμπίνα μέσα σε μπαρ
• Τουρισμός: Πάνω από 2 δισ. έσοδα το τελευταίο τρίμηνο του 2022 - 20% πάνω οι προκρατήσεις