Η τραγική μάνα της Καλαμαριάς: Ένα γράμμα του 1942 για την προσφυγιά στην Κατοχή

«Είμαι η τραγική γυναίκα της Καλαμαριάς, που βρέθηκε στην ανάγκη, να χωρισθή από το παιδί της, για να μη το βλέπη να μαραζώνη και να λυώνη από την πείνα, τη στέρηση και την ανέχεια. Είμαι εκείνη, που το παιδί της βρίσκεται την ώρα τούτη στα χέρια σου. Κράτησε το. Προστάτευσε το. Χάρισέ του ένα ελάχιστο μέρος από τις φροντίδες σου... ».

Το γράμμα της μάνας της, από το οποίο προέρχεται το παραπάνω απόσπασμα με διατήρηση της ορθογραφίας, κρατούσε σφικτά η τετράχρονη Ελένη Πασαχίδου, που μαζί με τα άλλα παιδιά έφτασαν από την Καλαμαριά στην Κοζάνη τον Μάρτιο του 1942, με αυτοκίνητα του Ερυθρού Σταύρου.

«Δεν ήξερα τι έγραφε το γράμμα, το μόνο που μου είπε η μητέρα ήταν: "Το γράμμα θα δώσεις στη γυναίκα, που θα σε ταΐσει και θα σε φροντίσει, τη νέα μητέρα σου, μέχρι που θα έρθω να σε πάρω"...», αφηγείται η 82χρονη σήμερα Ελένη Κυριμοπούλου, το γένος Πασαχίδου, ένα από τα -τότε- παιδιά, που σώθηκαν από την πείνα και τις αρρώστιες, αλλάζοντας στέγη, σε εκδήλωση τιμής και ευγνωμοσύνης για τη φιλοξενία 120 παιδιών της Καλαμαριάς στα χωριά της Μακεδονίας στη διάρκεια της Κατοχής, που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Δημοτικό Θέατρο «Μελίνα Μερκούρη».

Με αφετηρία αυτήν την «άγνωστη», μέχρι πρότινος, προσωπική ιστορία, το ΑΠΕ-ΜΠΕ αναζήτησε περισσότερα στοιχεία για εκείνες τις ημέρες, τα οποία επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη ανάγκη για αλληλεγγύη. Από τον Μάρτιο του 1942 ξεκίνησαν οι αποστολές παιδιών, με λεωφορεία, φορτηγά και τρένα με τη συνοδεία της προϊσταμένης εθελοντριών του Ερυθρού Σταυρού, Ελίζας Κυδωνάκη, και άλλων εθελοντών. Τα παιδάκια ήταν κυρίως προσφυγικής καταγωγής, από έξι έως 15 χρονών λέει ο πρόεδρος του Ιστορικού Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού (ΙΑΠΕ), τα τελευταία 12 χρόνια, Σωτήρης Γεωργιάδης.

«Μας έφεραν με το αυτοκίνητο του Ερυθρού Σταυρού, μας κατέβασαν στην πλατεία, φώναξαν τους ντόπιους κατοίκους να έρθουν, ζήτησαν να μας πάρουν στα σπίτια τους, προσωρινά, να μην πεθάνουμε», εξιστορεί η κ. Κυριμοπούλου. Ο Δημήτρης Φόρης, όταν είδε τη μικρή Ελένη (Πασαχίδου τότε), τη λυπήθηκε, ήταν το μικρότερο από όλα τα παιδιά, μόνο με ένα βρακάκι, τυλιγμένη με σεντόνι. «Δεν θυμάμαι γιατί δεν είχα ρούχα όμως, τι είχα πάθει... Θυμάμαι μόνο το χαμόγελο του Δημήτρη Φόρη, του δημοδιδασκάλου, που με πήρε στην οικογένεια του. Ο ίδιος είχε πέντε παιδιά να ταΐσει», συνεχίζει και δείχνει ένα μικροσκοπικό απόκομμα από την τοπική εφημερίδα που έγραφε μετά: «(...) Ο δημοδιδάσκαλος, Δημήτρης Φόρης, ο ενθουσιώδης αυτός Κοζανίτης έδωσε πρώτος το παράδειγμα για αλτρουισμό, με δακρυσμένα μάτια αγκάλιασε την μικρούλα. Και την πήρε για όλη την διάρκεια του πολέμου σπίτι του...».

Ο πρόεδρος του Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού, Σωτήρης Γεωργιάδης, επισημαίνει τη μέγιστη σημασία της έρευνας, που βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη: «Το αξιοσημείωτο είναι ότι τα παιδιά φιλοξενήθηκαν στις προσφυγικές οικογένειες. Και οι κάτοικοι δεν δίστασαν ούτε στιγμή να ανταποκριθούν στην έκκληση για τη σωτηρία των παιδιών», λέει και συνεχίζει: «Χάρη στην αυταπάρνηση και την αλληλεγγύη αυτών των ανθρώπων, εκατοντάδες παιδιά σώθηκαν από την πείνα και τις ασθένειες που έφερε η σκληρή γερμανική Κατοχή. Κορυφαία είναι η περίπτωση του Μεσιανού Γιαννιτσών Πέλλας, στο οποίο φιλοξενήθηκαν 33 παιδιά από 40 οικογένειες. Πολλά παιδιά φιλοξενήθηκαν στην Πτολεμαΐδα και σε χωριά της Εορδαίας Κοζάνης (όπως τα Κομνηνά, η Πεντάβρυσος, ο Περδίκκας, ο Άγιος Χριστόφορος), στην πόλη της Κοζάνης και στο γειτονικό χωριό Χαραυγή».

Η Ελένη Κυριμοπούλου επιμένει ότι αυτή η δραματική περιπέτεια της ζωής της, την εμπλούτισε ως άνθρωπο, έφερε στη ζωή της ανθρώπους που έγιναν κάτι περισσότερο από συγγενείς. «Ο κύριος Φόρης, ανακοίνωσε στα παιδιά του, που ήταν μεγαλύτερα σε ηλικία, "σας έφερα τη μικρότερη αδελφούλα σας, να τη φροντίζετε με αγάπη!"», λέει με φωνή δυνατή η 82χρονη και προσθέτει: «Μη με ακούτε που σήμερα μιλάω γρήγορα και δυνατά, τότε δεν μιλούσα, κάτι είχα πάθει και όλοι πίστεψαν ότι είμαι βουβή».

Από σιωπηλό κοριτσάκι, μεγαλώνοντας, έγινε ζωηρό παιδί, άρχισε να μιλάει, να παίζει, και όπως λέει: «Βρήκα τη λαλιά μου από την πολλή αγάπη που πήρα από αυτούς τους εξαιρετικούς ανθρώπους».

Μετά από έναν χρόνο ήρθαν με αυτοκίνητο του Ερυθρού Σταυρού να την πάρουν, να την πάνε πίσω στην οικογένεια της... «Μόλις τους είδα, κρύφτηκα. Δεν με βρήκαν, δεν ήθελα να φύγω από το σπίτι, που ένιωθα ότι είναι δικιά μου οικογένεια. Έτσι, έμεινα μαζί τους άλλα τρία χρόνια, μετά τον πόλεμο, ήρθε η μητέρα μου η ίδια να με πάρει. Μου εξήγησαν, ότι είναι η μαμά μου, μόνο τότε δέχτηκα να πάω μαζί της. Η καλοσύνη της οικογένειας Φόρη με συνόδευε σε όλη τη ζωή μου», λέει η Ελένη Κυριμοπούλου που έχει κάνει οικογένεια, έχει δυο παιδιά και εγγόνια. «Όταν έφυγαν από τη ζωή ο Δημήτρης Φόρης και η σύζυγος του, συνέχισα να κρατάω στενές επαφές με τα παιδιά τους, ενώ σήμερα συναντιόμαστε τακτικά με τα εγγόνια τους... Ακόμα θυμάμαι τα χεριά της "μαμάς" Ελένης Φόρη, που με χάιδευε το κεφάλι, όταν μου έπλεκε τα μαλλιά» είπε στο τέλος.

Ο μεγάλος συγγραφέας Μπέρτολτ Μπρεχτ έγραφε στο «Τραγούδι της Αλληλεγγύης»: «...η πείνα είναι ντροπή». «Ντροπή είναι να μείνεις άπραγος μπροστά στην πείνα και τη στέρηση των παιδιών του λαού σου», λέει η ιστορικός του Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού, Ελένη Ιωαννίδου και τονίζει την αξιοπρεπή απόφαση των προσφύγων να αλληλοβοηθούνται, να μην υπάρχουν απώλειες από την πείνα: «Στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, ο χειμώνας του 1941-42 έθεσε επιτακτικά το ζήτημα της επιβίωσης στην Θεσσαλονίκη, την Καλαμαριά, την Αθήνα, τον Πειραιά, πολύ περισσότερο για τα 1.000 ορφανά και τα παιδιά των άπορων οικογενειών. Στην Καλαμαριά και τη Θεσσαλονίκη ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός, σε συνεργασία με το ποντιακό σωματείο "Εύξεινος Λέσχη" και προσωπικότητες όπως ο γιατρός Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου, ο εθνογράφος Μιχάλης Μεταλλείδης και η Σοφία Ασλανίδου, απέστειλε περίπου σε χωριά της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας. Τα παιδάκια ήταν κυρίως προσφυγικής καταγωγής, από 6 έως 15 χρονών».

Το γράμμα της μητέρας προ την μητέρα ήταν γραμμένο από άνδρα

«"Είσαι γυναίκα και ξέρω, πως με νοιώθεις απόλυτα. Γι' αυτό δεν γράφω περισσότερα. Τα δάκρυα τρέχουν ποτάμι απ' τα μάτια μου και οι λυγμοί με πνίγουν. Αφήνω το μικρό μου το παιδί στις στοργικές φροντίδες σου και περιμένω να του δώσης τη δυνατότητα να ζήση για το καλό της Μάννας του, για το καλό της Μάννας μας Ελλάδας. Κι εμείς οι δυο μαννάδες θα ευγνωμονούμε πάντα την αθάνατη Ελληνίδα, την τιμημένη γυναίκα της Πτολεμαΐδος" (σς: έχει διατηρηθεί η ορθογραφία). Η ευγνωμονούσα Μάνα της Καλαμαριάς είναι το απόσπασμα από "Το γράμμα της μάνας της Καλαμαριάς", που δεν ήταν γραμμένο από καμιά μάνα, τα χρόνια εκείνα οι περισσότερες ήταν αναλφάβητες», λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η ιστορικός Ελένη Ιωννίδου.

Μαθαίνουμε πώς ένας άνθρωπος του πνεύματος υψώνει την πραγματικότητα με ένα υπέροχο κείμενο. Τα γράμματα που φύλαγαν τα παιδιά στις τσέπες τους, για να τα παραδώσουν και να διαβαστούν από τις μητέρες στις οικογένειες, που θα φιλοξενηθούν, ήταν γραμμένο από έναν άνδρα -τον Μιχάλη Μεταλλείδη. «Ο διανοούμενος λαογράφος Πόντιος, σκέφτηκε, ίσως, να ομορφύνει τη βαριά ιστορία αποχαιρετισμένου παιδιών από τις μητέρες τους» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η κ. Ιωαννίδου και προσθέτει: «Σε μια τραγική στιγμή, έρχεται στο φως ένα γράμμα ποιητικό, που δίνει μια λύτρωση, συγκίνηση και βοηθάει στην επιχείρηση της διάσωσης παιδιών, στα χρόνια της κατοχής του 1942».

Συνεργασία του ΙΑΠΕ με την Έδρα Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ

Η έρευνα του ΙΑΠΕ για τα παιδιά της Καλαμαριάς που σωθήκαν χάρη στην αλληλεγγύη, βασίστηκε στη συνεργασία με τους φοιτητές, που παρακολουθούν μαθήματα ποντιακής ιστορίας στην Έδρα Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ (χορηγία του Ιδρύματος Ιβάν Σαββίδη). Μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο επίκουρος καθηγητής, Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, είπε: «Στην έρευνα συμμετείχαν 20 φοιτητές από τη Σχολή Ιστορίας και Αρχαιολογίας, αλλά και των άλλων Σχολών, που παρακολουθούν τα μαθήματα της Έδρας. Για μας είναι πολύ σημαντικό, οι φοιτητές να κάνουν την έρευνα με ζωντανή επαφή με πρωτότυπο υλικό. Πριν ενάμιση χρόνο ξεκινήσαμε, πραγματοποιούμε και σήμερα μια τιτάνια ιστορική έρευνα γύρω από το θέμα σε χωριά της Μακεδονίας, συγκεντρώνοντας μεταξύ άλλων προφορικές μαρτυρίες».

«Όλα ξεκίνησαν με τα αρχεία την Εύξεινου Λέσχης Ποντίων Θεσσαλονίκης, όπου βρέθηκαν οι καταστάσεις με τα ονόματα των παιδιών και "ανάδοχων" οικογενειών», συνεχίζει ο κ. Χατζηκυριακίδης. «Πολλοί από αυτούς που έσωσαν τα παιδιά δεν είναι πια στη ζωή, και συνομιλούμε πλέον με τους απογόνους τους, δηλαδή με παιδιά τους, που δέχτηκαν τα άπορα παιδιά ως αδελφάκια».

Οι απόγονοι αυτών των οικογενειών νιώθουν περηφάνια για τους παππούδες και γονείς τους. Η Δέσποινα Σπυριδοπούλου από τη Σεβάστια Σκύδρας, γράφει στη σελίδα του Αρχείου Προσφυγικού Ελληνισμού: «Παρ' όλη τη φτώχεια τους και τον μεγάλο αριθμό παιδιών που είχαν συγκριτικά με σήμερα δεν δίστασαν να απλώσουν το χέρι στον συνάνθρωπό τους. Δυστυχώς δεν ζουν σήμερα οι παππούδες μας, ώστε να έχουμε περισσότερες πληροφορίες». Ενώ η Ευδοξία Γρηγοριάδου συμπληρώνει: «Ένα από τα παιδιά αυτά, φιλοξενήθηκε στο σπίτι της μητέρας μου... Δυστυχώς δεν ζει η μητέρα μου, που κράτησε οικογενειακούς δεσμούς χρονιά μετά, με το αγόρι που φιλοξένησαν τότε. Προσφυγές οι ίδιοι, που δεν ξέχασαν τι σημαίνει η λέξη αλληλεγγύη».

Η εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε στις 30 Μαρτίου, στην Καλαμαριά, αποτέλεσε την πρώτη δημοσιοποίηση των πορισμάτων του ερευνητικού προγράμματος του ΙΑΠΕ και της Έδρας Ποντιακών Σπουδών, μετά από επισκέψεις στα χωριά και συλλογή αρχειακών τεκμηρίων και προφορικών μαρτυριών από τους ηλικιωμένους κατοίκους των χωριών, όσο και από άτομα που ως παιδιά είχαν βιώσει την εμπειρία της φιλοξενίας αυτής.

«Στο μέλλον, σε έναν χρόνο, σκοπεύουμε να εκδώσουμε ένα βιβλίο με αφηγήσεις και φωτογραφίες και ντοκουμέντα, που θα αποτελούν φόρο τιμής στους Έλληνες-πρόσφυγες και ντόπιους που έδειξαν την απόλυτη ανθρωπιά στα χρόνια του πολέμου» λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η ιστορικός του ΙΑΠΕ, Μαρία Καζαντζίδου, και επισήμανε την αλληλεγγύη τον ντόπιων προς τους πρόσφυγες. «Ακούστηκε ότι σήμερα οι άνθρωποι αποξενώθηκαν... Θέλω να διαφωνήσω σε αυτό. Όλοι γνωρίζουμε την αλληλεγγύη που έδειξαν οι ελληνικές οικογένειες στη κρίση στα Βαλκάνια, πριν 20 χρόνια φιλοξένησαν στα σπίτια τους παιδιά, που κινδύνευαν από την πείνα αλλά και αδέσποτες σφαίρες. Σήμερα στην επικαιρότητα ήρθε και η αλληλέγγυα στάση των Ελλήνων προς τους προσφυγές από τη Μέση Ανατολή. Η σημερινή ελληνική φιλοξενία και η ζέστη αγκαλιά, θεραπεύει τις ψυχές ανθρώπων που ψάχνουν νέα πατρίδα».

Σοφία Προκοπίδου

*Ακολουθεί το κείμενο του γράμματος:

Η Μάνα της Καλαμάριας στη γυναίκα που θα προστατεύει το παιδί της 

«Σε σένα, όποια κι αν είσαι, σε σένα που άπλωσες αυθόρμητα το στοργικό σου χέρι για να αγκαλιάζης το ξενιτεμένο μου μικρό, σε σένα, γυναίκα, φέρνω την ώρα τούτη τη σκέψη μου, το νου μου, το λογισμό μου. Είμαι η τραγική γυναίκα της Καλαμαριάς, που βρέθηκε στην ανάγκη, να χωρισθή από το παιδί της, για να μη το βλέπη να μαραζώνη και να λυώνη από την πείνα, τη στέρηση και την ανέχεια. Είμαι εκείνη, που το παιδί της βρίσκεται την ώρα τούτη στα χέρια σου. Κράτησε το. Προστάτευσε το. Χάρισέ του ένα ελάχιστο μέρος από τις φροντίδες σου. Γλύκανέ τον όσο μπορείς του χωρισμού του τον πόνο. Μη ταυ αρνηθής το χάδι σου, αφού η μοίρα τόφερε να στερηθή το δικό μου. Δίπλα στις χαρούμενες φωνούλες των παιδιών σου (άνέχης), άφηνε να ακούεται ελεύθερα το παραπονιάρικο τιτίβισμα του σπουργιτιού μου. Είναι παιδί… Και αν είσαι μάννα, θα ξέρης βέβαια, πως το παιδί ζη πιο πολύ χωρίς το ξεροκόμματο, μα πολύ λίγο χωρίς αγάπη, χάδι, φιλί… Νανούρισε το στα γόνατά σου και σκύβε κάπου - κάπου να αφουγκρασθής το χτυποκάρδι του. Κι αν μέσα στον ανήσυχό του ύπνο με θυμηθή κι εμένα, κι αν μέσα στο παραμίλημά του ακούσης να φωνάξη το όνομά μου, αγκάλιασε το για μένα γλυκά - γλυκά, χωρίς να το ξυπνήσης, για να του μείνη η ψευδαίσθηση, ότι εκείνη που το γέννησε, εκείνη που σπαρταρά στη θύμησή του, είναι κοντά του πάντα. Είσαι γυναίκα και ξέρω, πως με νοιώθεις απόλυτα. Γι αυτό δεν γράφω περισσότερα. Τα δάκρυα τρέχουν ποτάμι απ' τα μάτια μου και οι λυγμοί με πνίγουν. Αφήνω το μικρό μου το παιδί στις στοργικές φροντίδες σου και περι¬μένω να του δώσης τη δυνατότητα να ζήση για το καλό της Μάννας του, για το καλό της Μάννας μας Ελλάδας. Κι εμείς οι δυο μαννάδες θα ευγνωμονούμε πάντα την αθάνατη Ελληνίδα, την τιμημένη γυναίκα».

Η ευγνωμονούσα Μάννα της Καλαμαριάς

Υπογραφή

(Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 1942)