Πώς η Ελληνική Επανάσταση άλλαξε την ιστορία της Ρωσίας

Η συμβατική αφήγηση για το 1821 θέλει τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας να εξασφάλισε την επιτυχία του χάρη στην, έστω και καθυστερημένη, επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων (Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας) στο πλευρό των επαναστατών, οι οποίοι εξαρχής προσέβλεπαν σε αυτήν ακριβώς την έξωθεν βοήθεια. Όμως η ιστορική πραγματικότητα υπήρξε πολύ πιο σύνθετη.

Αν μη τι άλλο, στην περίπτωση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας ήταν το παράδειγμα της Ελληνικής Επανάστασης και η μέχρι τότε απάθεια του τσάρου απέναντί της, που συντέλεσε, μεταξύ άλλων, στο ξέσπασμα το 1825 του κινήματος των «Δεκεμβριστών», ήτοι των μεταρρυθμιστών αξιωματικών που η εξέγερσή τους αποτέλεσε την πρώτη συγκροτημένη αμφισβήτηση της απολυταρχίας στη Ρωσία. Η απόπειρα εκείνη απέτυχε και οι Δεκεμβριστές κατέληξαν εξόριστοι στην Σιβηρία, όπου βρέθηκαν να συντηρούν μια ζωηρή πνευματική σκηνή. Το ίχνος του κινήματός τους υπήρξε ωστόσο βαθύτερο, οδηγώντας βραχυπρόθεσμα σε αλλαγή στάσης στο «ελληνικό ζήτημα» και μεσοπρόθεσμα σε προ πολλού αναγκαίες εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, όπως η κατάργηση της δουλοπαροικίας.

Η Ρωσίδα καθηγήτρια Ιστορίας στο Ρωσικό Κρατικό Πανεπιστήμιο Ανθρωπιστικών Σπουδών, Οξάνα Ιβάνοβνα Κιγιάνσκαγια, ειδική στα «Δεκεμβριανά» του 1825, μας μίλησε για αυτή την μάλλον άγνωστη στους πολλούς διαπλοκή της νεώτερης ελληνικής με την ρωσική ιστορία, ενόψει της άφιξής της στην Αθήνα για το διεθνές συνέδριο «1821: Η γνωστή άγνωστη επανάσταση – μια παράδοση ανταρσίας» (https://congress1821.gr/), που πραγματοποιείται από σήμερα Πέμπτη μέχρι και την Κυριακή 12 Δεκεμβρίου στους χώρους της Νομικής Σχολής Αθηνών και του παρακείμενου Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Αθηναίων.

Όπως μας τόνισε χαρακτηριστικά, τίποτε δεν υπήρξε τελικά περισσότερο καθοριστικό για την έκβαση της Επανάστασης του 1821 και για την επίτευξη της ρωσικής εμπλοκής από τους αγώνες των ίδιων των Ελλήνων.

Με ποιο τρόπο το θέμα της Ελληνικής Επανάστασης από ιστορική σκοπιά συνδέεται με το κίνημα των Δεκεμβριστών στη Ρωσία; Σε τι συνίσταται η κληρονομιά της επανάστασης;

Οι Δεκεμβριστές παρακολουθούσαν στενά την εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης και χαιρέτησαν με ενθουσιασμό την έναρξη της. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν για εκείνους το παράδειγμα του πώς πρέπει να δράσει κανείς για να αποκτήσει την ελευθερία για την χώρα του. Οι Δεκεμβριστές ένιωθαν την συγγένεια με τον ηρωισμό των μαχόμενων για την λευτεριά τους Eλλήνων. «Οι Έλληνες συμπεριφέρονται όπως οι θαρραλέοι απόγονοι του Μιλτιάδη, του Λεωνίδα και όλων των άλλων ηρώων: είναι δυνατοί και αποφασισμένοι να νικήσουν ή να πεθάνουν. Αν αυτό αληθεύει, εκείνοι θα νικήσουν» έγραφε ο Σεργκέι Μουραβιόφ-Απόστολ, ένας από τους ηγέτες ρωσικού κινήματος, ο οποίος αργότερα εκτελέστηκε.

Ποια ήταν η πρόκληση για την επίσημη πολιτική του ρωσικού κράτους εκείνης της εποχής σχετικά με την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης; Ποια ήταν η έμπνευση της αντιπολίτευσης;

Ο Αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α' συνάντησε σοβαρές δυσκολίες: από τη μια πλευρά ήθελε να παράσχει βοήθεια σε ομόδοξους Έλληνες, ενώ από την άλλη δεν ήθελε να στηρίξει ένα επαναστατικό κίνημα. Ο φόβος μπροστά στην επανάσταση τελικά επικράτησε: ο αυτοκράτορας ποτέ δεν στήριξε ανοικτά τους Έλληνες, αν και τους συμπονούσε. Το έπραξε ο άλλος αυτοκράτωρ, ο Νικόλαος Α' που τον διαδέχθηκε. Αντιπολίτευση ουσιαστικά δεν υπήρχε τότε στη Ρωσία – υπήρχαν επαναστάτες που προσπαθούσαν να ανατρέψουν τη μοναρχία. Για αυτούς, όπως έλεγα, η Ελληνική Επανάσταση ήταν παράδειγμα προς μίμηση.

Ποιος ήταν ο καθοριστικός παράγοντας της αποδοχής της Ελληνικής Επανάστασης εκ μέρους του ρωσικού λαού εκείνης της εποχής; Ο αγώνας ενός ομόδοξου λαού έναντι μιας αλλόθρησκης αυτοκρατορίας ή η ιδέα του διαφωτισμού έναντι μιας απολυταρχικής εξουσίας;

Μου φαίνεται ότι για το ρωσικό λαό έπαιζαν ρόλο και οι δύο παράγοντες. Τους Έλληνες στήριζαν όχι μόνο οι Δεκεμβριστές, αλλά και εντελώς φίλα προσκείμενοι στον Τσάρο Ρώσοι. Δεν πρέπει να παραμελούμε και την εξωτερική εικόνα της Ρωσίας: η άρνηση του Αλεξάνδρου Α' να υποστηρίξει τους Έλληνες χάλασε αυτή την εικόνα. Αντιθέτως, ο Νικόλαος Α', υποστηρίζοντας τους Έλληνες ενίσχυσε την θέση του. Βεβαίως, για τους Ρώσους επαναστάτες έπαιζε ρόλο ο παράγοντας της επανάστασης και ο προσωπικός ηρωισμός των Ελλήνων.

Πόσο αποφασιστικής σημασίας για την έκβαση της Ελληνικής Επανάστασης ήταν τελικά η θέση της Ρωσίας;

Βεβαίως, στη νίκη της Επανάστασης σημαντικό ρόλο έπαιξε ο εξωτερικός παράγοντας, συγκεκριμένα η Διάσκεψη του Λονδίνου το 1827, όπου εκφράστηκε υποστήριξη για τη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Όμως, αυτή η υποστήριξη δεν θα ήταν δυνατή αν οι Έλληνες δεν θα εξακολουθούσαν να μάχονται για την δική τους ελευθερία. Έτσι, κατά την εκτίμηση μου, σε αυτή την περίπτωση ο αποφασιστικός παράγοντας υπήρξε ο ηρωισμός των Ελλήνων.

Υπάρχουν άραγε στην ιστορία χρήσιμες αναλογίες μεταξύ ρωσικής και ελληνικής αντιφατικότητας σε σχέση με τη Δύση και τη “νεωτερικότητα”;

Η αντιφατικότητα σε σχέση με τη Δύση και τη “νεωτερικότητα” και στην Ελλάδα και στη Ρωσία προσδιορίζεται από την Ορθοδοξία – σε αντίθεση με την περισσότερο Καθολική Δύση. Όμως η σύγχρονη εποχή είναι ο αιώνας της θρησκευτικής ανεκτικότητας και παγκοσμιοποίησης, και έτσι αυτή η αντιφατικότητα εξαλείφεται, παρά τις σύγχρονες διαφορές στην κατάσταση και των δύο χωρών.

Η τελετή έναρξης του συνεδρίου «1821: Η γνωστή άγνωστη επανάσταση – μια παράδοση ανταρσίας» πραγματοποιείται απόψε Πέμπτη, με έναρξη στις 18.30, στον κινηματογράφο “Δαναός” (Λεωφ. Κηφισίας 109) με κατακλείδα την προβολή της ταινίας του Θόδωρου Αγγελόπουλου “Ο Μεγαλέξανδρος” (Χρυσός Λέων Φεστιβάλ Βενετίας 1980). Είσοδος ελεύθερη.