Η αρχή και το τέλος του Μουαμάρ Καντάφι: Όταν σταμάτησε να δαγκώνει ο Τρελός Σκύλος της Μέσης Ανατολής τον σκότωσαν με τρόπο φρικτό

Μουαμάρ Καντάφι, ο Τρελός Σκύλος της Μέσης Ανατολής για τη Δύση, ο στυγνός δικτάτορας για τους αντιφρονούντες της Λιβύης, ο οραματιστής για τους οπαδούς του και για τους Άραβες... Πώς μπορεί κάποιος να περιγράψει με ένα σωστό και επαρκές επίθετο κάποιον σαν τον Συνταγματάρχη Μουαμάρ Καντάφι; Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου που κράτησε τέσσερις δεκαετίες, ο Λίβυος ηγέτης παρέλασε στην παγκόσμια λεωφόρο με στιλ τόσο ξεχωριστό και απρόβλεπτο που τα επίθετα «κακός», «στυγνός» ή «εκκεντρικός» ή και «ονειροπόλος» απλά τον αδικούν.

Η διακυβέρνησή του Καντάφι, τον οδήγησε από ήρωα – επαναστάτη σε διεθνή παρία· μετά σε πολύτιμο στρατηγικό εταίρο και τέλος ξανά σε παρία. Ο Καντάφι ανέπτυξε τη δική του πολιτική φιλοσοφία, γράφοντας ένα βιβλίο τόσο επιδραστικό - στα μάτια του συγγραφέα του, τουλάχιστον - που επισκίασε οτιδήποτε είχε γράψει στο παρελθόν ο Πλάτωνας, ο Τζον Λοκ ή ο Καρλ Μαρξ…

Ο Καντάφι προακλούσε σχόλια με τις αμέτρητες εμφανίσεις του σε επίσημες αραβικές ή και διεθνείς συναντήσεις, ξεχωρίζοντας όχι μόνο για τα περίεργα πλουμιστά ρούχα του, αλλά και για τις κυνικές ομιλίες και την αντισυμβατική του συμπεριφορά.

Ξόδεψε τη ζωή του ανακαλύπτοντας συνεχώς τον εαυτό του και την επανάστασή του: άραβας σχολιαστής τον αποκάλεσε «Πικάσο της πολιτικής της Μέσης Ανατολής», αν και αντί για την Μπλε, την Ροζ ή την περίοδο του Κυβισμού, ο Καντάφι είχε την Παναραβική περίοδο, την Ισλαμιστική περίοδο, την Παναφρικανική του περίοδο και τα λοιπά και τα λοιπά…

Στις ρομαντικές μέρες του 1969 - όταν κατέλαβε την εξουσία με αναίμακτο στρατιωτικό πραξικόπημα - και στις αρχές της δεκαετίας του ‘70, ο Μουαμάρ Καντάφι ήταν ένας γοητευτικός και χαρισματικός νεαρός αξιωματικός του στρατού, πολλά υποσχόμενος - τουλάχιστον στον λαό του.

Ήταν ένας υπάκουος και επιμελής μαθητής του προέδρου της Αιγύπτου Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ (υιοθέτησε μάλιστα τον ίδιο στρατιωτικό βαθμό, προάγοντας τον εαυτό του από λοχαγό σε συνταγματάρχη μετά το πραξικόπημα), ο Καντάφι άρχισε για πρώτη φορά να αντιμετωπίζει τα προβλήματα από την κληρονομιά μια κατεστραμένης οικονομίας λόγω της ξένης κυριαρχίας.

Το πετρέλαιο χρυσώνει τον Καντάφι

Αν ο Νάσερ, είχε τη Διώρυγα του Σουέζ, ο Καντάφι βρήκε το πετρέλαιο: σημαντικά αποθέματα Μαύρου Χρυσού είχαν ανακαλυφθεί στη Λιβύη στα τέλη της δεκαετίας του ‘50, αλλά η εξόρυξη ελεγχόταν από ξένες πετρελαϊκές εταιρείες, οι οποίες καθόριζαν τις τιμές προς όφελος των δικών τους συμφερόντων και επωφελούνταν από το 50% των εσόδων· ο Καντάφι ζήτησε επαναδιαπραγμάτευση των συμβάσεων, απειλώντας να διακόψει την παραγωγή αν οι εταιρείες πετρελαίου την αρνούνταν.

Το παιχνίδι κερδήθηκε και η Λιβύη έγινε η πρώτη αναπτυσσόμενη χώρα που εξασφάλισε πλειοψηφικό μερίδιο των εσόδων από τη δική της παραγωγή πετρελαίου· με τα επίπεδα παραγωγής να συγκρίνονται με τα κράτη του Περσικού Κόλπου και έναν από τους μικρότερους πληθυσμούς στην Αφρική (λιγότερο από 3 εκατομμύρια κάτοικοι εκείνη την εποχή), το πετρέλαιο πρόσφερε πλούτη και ευημερία. Αντί να όμως επιμένει στα δόγματα του αραβικού εθνικισμού ή να ακολουθήσει τις αστραφτερές υπερβολές του καταναλωτισμού του Κόλπου, ο έμφυτος ασταθής και απρόβλεπτος χαρακτήρας του Καντάφι οδήγησε τον ίδιο και τη Λιβύη σε άλλα μονοπάτια.

Γεννημένος από νομάδες Βεδουίνους γονείς το 1942, ο Μουαμάρ Καντάφι ήταν σίγουρα ένας έξυπνος, πολυμήχανος και οξύνους άνθρωπος, χωρίς να λάβει ποτέ πλήρη εκπαίδευση, εκτός από το ότι έμαθε να διαβάζει το Κοράνι και τα βασικά θεωρητικά μαθήματα της στρατιωτικής του εκπαίδευσης. Παρόλα αυτά, στις αρχές της δεκαετίας του 1970, θεωρείτο από αρκετούς κορυφαίος πολιτικός φιλόσοφος, αναπτύσσοντας κάτι που ονομάστηκε Τρίτη Καθολική Θεωρία, που περιγράφεται στο περίφημο «Πράσινο Βιβλίο» του.

Η θεωρία ισχυρίζεται ότι λύνει τις αντιφάσεις που ενυπάρχουν στον καπιταλισμό και τον κομμουνισμό (η πρώτη και η δεύτερη θεωρία), προκειμένου να θέσει τον κόσμο σε ένα μονοπάτι πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής επανάστασης και να απελευθερώσει τους καταπιεσμένους λαούς παντού. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν κάτι περισσότερο από μια σειρά από ανόητες θεωρίες με μια πικρή και ειρωνική πραγματικότητα: ένα κείμενο του οποίου ο - δήθεν - στόχος ήταν να σπάσει τα δεσμά που επιβάλλονταν από τα συμφέροντα που κυριαρχούσαν στα πολιτικά συστήματα, χρησιμοποιήθηκε για να καθυποτάξει έναν ολόκληρο λαό.

Δάσκαλε που δίδασκες...

Το μοντέλο που επικράτησε, στην πραγματικότητα, ήταν μια υπερ-ιεραρχική πυραμίδα, με την οικογένεια Καντάφι και τους στενούς συνεργάτες της στην κορυφή να ασκούν την εξουσία ανεξέλεγκτα, προστατευμένοι από ένα βάναυσο αστυνομικό κράτος. Έτσι, οι λιβυκές μάζες παρασύρθηκαν να παρευρίσκονται σε λαϊκά συνέδρια όπου δεν ούτε λόγο ούτε εξουσία, γνωρίζοντας ότι όποιος μιλούσε και επέκρινε το καθεστώς, στην καλύτερη περίπτωση θα οδηγούνταν στη φυλακή ή το χειρότερο: θα εξαφανιζόταν! Οι ποινές που θεσπίστηκαν για τους αντιφρονούντες, περιελάμβαναν αυστηρές τιμωρίες: θάνατο για όποιον διέδιδε θεωρίες που στόχο είχαν την αλλαγή του συντάγματος και ισόβια κάθειρξη για όσους αμαύρωναν τη φήμη της χώρας.

Οι ιστορίες που περιγράφουν βασανιστήρια, μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης χωρίς δίκαιη δίκη, εκτελέσεις και εξαφανίσεις δεν χωρούν σε ένα πολυσέλιδο βιβλίο. Πολλοί από τους πιο μορφωμένους και καλλιεργημένους πολίτες της Λιβύης επέλεξαν την εξορία. Δεκάδες από εκείνους του λίβυους αυτο-ξόριστους δολοφονήθηκαν! Ανεξέλεγκτος μέσα στη χώρα του, ο Καντάφι και δίχως κανέναν από τους συνήθεις περιορισμούς διακυβέρνησης, μπόρεσε να κάνει την αντιιμπεριαλιστική του εκστρατεία σε όλο τον κόσμο, χρηματοδοτώντας και υποστηρίζοντας τρομοκρατικές - μαχητικές ομάδες και κινήματα αντίστασης παντού.

Ο κόσμος μαθαίνει τη σκοτεινή πλευρά της Λιβύης

Η βομβιστική επίθεση σε νυχτερινό κέντρο διασκέδασης που σύχναζαν αμερικανοί στρατιώτες στο Δυτικό Βερολίνο το 1986, για την οποία κατηγορήθηκαν Λίβυοι τρομοκράτες, αποδείχθηκε κομβικό σημείο. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν διέταξε αεροπορικές επιδρομές κατά της Τρίπολης και της Βεγγάζης ως αντίποινα για τους δύο στρατιώτες και τον έναν πολίτη που σκοτώθηκαν και τους δεκάδες τραυματίες, αν και δεν υπήρχε καμία πειστική απόδειξη πέρα ??από τις «φλυαρίες» των μυστικών υπηρεσιών ότι η Λιβύη είχε διατάξει την επίθεση. Τα αντίποινα των ΗΠΑ είχαν σκοπό να εξοντώσουν (και βιολογικά) τον «τρελό σκύλο της Μέσης Ανατολής», όπως τον αποκαλούσε ο Ρέιγκαν, αλλά παρόλο που ισοπεδώθηκε η μισή Λιβύη, προκλήθηκαν εκτεταμένες ζημιές και άγνωστος αριθμός θανάτων - συμπεριλαμβανομένης, σύμφωνα τους ισχυρισμούς του καθεστώτος και της υιοθετημένης κόρης του Καντάφι - ο Συνταγματάρχης εμφανίστηκε αλώβητος.

Η βομβιστική ενέργεια στην πτήση103 της Pan-Am πάνω από την πόλη Lockerbie της Σκωτίας το 1988, ήταν η επόμενη σοβαρή κλιμάκωση των δυσχερών σχέσεων της Δύσης με τη Λιβύη. Η βόμβα σκότωσε 270 ανθρώπους στον αέρα, αλλά και στο έδαφος και ήταν η χειρότερη μεμονωμένη τρομοκρατική ενέργεια που έχει παρατηρηθεί ποτέ στο Ηνωμένο Βασίλειο. Η αρχική άρνηση του Καντάφι να παραδώσει τους δύο λίβυους υπόπτους στη δικαιοδοσία της Σκωτίας είχε ως αποτέλεσμα μια παρατεταμένη περίοδο διαπραγματεύσεων και κυρώσεων του ΟΗΕ, που τελικά έληξε το 1999 με την παράδοσή τους και τη δίκη τους. Ένας από τους άνδρες, ο Abdelbaset Ali al-Megrahi, καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη, αλλά ο άλλος κρίθηκε αθώος.

Το Τρελό Σκυλί ηρεμεί...

Η επίλυση της υπόθεσης «Lockerbie», μαζί με την επακόλουθη παραδοχή και παραίτηση του Καντάφι από ένα κρυφό πρόγραμμα παραγωγής πυρηνικών και χημικών όπλων, άνοιξε το δρόμο για μια σημαντική αποκατάσταση των σχέσεων μεταξύ της Τρίπολης και των Δυτικών Δυνάμεων τον 21ο αιώνα. Η εξημέρωση του άλλοτε «τρελού σκύλου» θεωρήθηκε ως ένα από τα λίγα θετικά της στρατιωτικής εισβολής του προέδρου των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους στο Ιράκ το 2003. Το επιχείρημα ήταν ότι ο Καντάφι είχε δει το τέλος του ομολόγου του Σαντάμ Χουσεΐν, που απαγχονίστηκε από Ιρακινούς και είχε πάρει ένα σοβαρό μάθημα. Η άρση των διεθνών κυρώσεων επέστρεψε στον Βρετανό Πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ - μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων - να επισκεφτεί τη διάσημη πολυτελή σκηνή των Βεδουίνων του Καντάφι, που είχε στηθεί στους χώρους του παλατιού του λίβυου δικτάτορα. Εκείνη η σκηνή, ακολούθησε τον Καντάφι σε ταξίδια στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, όπου όμως αποσυναρμολογήθηκε βιαστικά όταν ο μεγιστάνας Ντόναλντ Τραμπ εξεμάνη σαν την είδε στο κτήμα του…

Οι επιχειρηματικές συμφωνίες με μια σειρά δυτικών βιομήχανων οπλικών συστημάτων, αλλά και πετρελαϊκών εταιρειών διαδέχονταν η μια την άλλη. Καθ' όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, στις συνήθεις εργασίες των ετήσιων συνόδων κορυφής του Αραβικού Συνδέσμου ήταν σχεδόν βέβαιο ότι ένας «κλόουν» θα έκλεβε την παράσταση. Οι γελοιότητες του Καντάφι - είτε άναβε τσιγάρο και φυσούσε τον καπνό στο πρόσωπο του διπλανού του, είτε εκτόξευε προσβολές προς τους ηγέτες των χωρών του Κόλπου, αλλά και των Παλαιστινίων, ή δηλώνοντας «βασιλιάς των βασιλιάδων της Αφρικής», μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον των ΜΜΕ. Ουδείς λησμονεί την Γενική Συνέλευση του Ηνωμένων Εθνών το 2009, όταν ο Καντάφι μιλούσε επί μία ώρα και ένα τέταρτο (10 λεπτά ήταν ο προκαθορισμένος χρόνος ομιλίας), σκίζοντας και πετώντας σελίδες από τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ!

Και ήρθε η Αραβική Άνοιξη...

Όταν οι άνεμοι της εξέγερσης άρχισαν να πνέουν στον αραβικό κόσμο αρχίζοντας από την Τυνησία τον Δεκέμβριο του 2010, η Λιβύη δεν φαινόταν να επηρεάζεται. Ο Καντάφι ήταν ένας αυταρχικός ηγεμόνας, που είχε αντέξει για περισσότερα χρόνια από όσα θα μπορούσε να προβλέψει η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών του· είχε αναδιανείμει τον πλούτο, αν και ο πλουτισμός της οικογένειάς του από τα έσοδα του πετρελαίου και άλλες συμφωνίες (κάτω από το τραπέζι) ήταν δύσκολο να αγνοηθεί· χρηματοδότησε και προχώρησε μεγάλα δημόσια έργα, όπως το απίθανο «Great Man-Made River», ένα τεράστιο εγχείρημα εμπνευσμένο, ίσως, από αρχαίες τεχνικές μεθόδους για την προμήθεια νερού στους Βεδουίνους. Υπήρχε ακόμη και η αίσθηση (τότε) στους μακροχρόνια εξόριστους ότι μπορούσαν να επιστρέψουν στη Λιβύη χωρίς να αντιμετωπίσουν διώξεις.

Όπως αποδείχθηκε, το άρωμα της ελευθερίας και η οσμή της πιθανής ανατροπής του Συνταγματάρχη, όπως ακριβώς είχε γίνει με τον Μουμπάρακ της Αιγύπτου και ο Μπεν Άλι της Τυνησίας, ήταν πολύ έντονα για να αντισταθεί μεγάλο τμήματα του λιβυκού πληθυσμού, ειδικά στα ανατολικά. Μερικά από τα πρώτα πλάνα εξέγερσης που μεταδόθηκαν από τη Βεγγάζη, έδειχναν εξοργισμένους νεαρούς έξω από δημόσια κτίρια να συνθλίβουν πράσινους μονόλιθους, που συμβόλιζαν το ψευδές δόγμα της απελευθέρωσης, που τους είχε κρατήσει υποδουλωμένους από τη δεκαετία του 1970: την Πράσινη Βίβλο.

Καθώς η εξέγερση άρχισε να εξαπλώνεται και η σοβαρότητα της απειλής για την κυριαρχία του έγινε εμφανής, ο Καντάφι έδειξε ότι δεν είχε χάσει το παραμικρό από την σκληρότητα του: στράφηκε δίχως έλεος εναντίον ολόκληρων πόλεων όπου οι άνθρωποι είχαν τολμήσει να σκίσουν τις αφίσες του και να ζητήσουν την απομάκρυνσή του. Και η σύρραξη γενικεύτηκε! Η παρέμβαση του ΝΑΤΟ, που στάθηκε ενεργά στο πλευρό των ανταρτών τον Μάρτιο, απέτρεψε τον φαινομενικά επικείμενο αφανισμό τους, αλλά πέρασαν μήνες πριν μπορέσουν να αναστρέψουν την κατάσταση.

Κι έπειτα ήρθε η πτώση της Τρίπολης και ο Καντάφι κρύφτηκε, φωνάζοντας ότι οι δικοί του άνθρωποι έρχονταν, υποσχόμενος την τιωρία των «κατακτητών» και των «συνεργατών» τους. Το δικτατορικό του καθεστώς είχε καταρρεύσει, αλλά πολλοί φοβόνταν ότι μπορεί, αν παραμείνει ελεύθερος να ενορχηστρώσει μια αντεπανάσταση.

Το άδοξο και φρικτό τέλος του, τον περίμενε μια μέρα σαν σήμερα, 20 Οκτωβρίου του 2011, όταν οι αντάρτες τον βρήκαν τρυπωμένο σαν αρουραίο σε μια σήραγγα στην πόλη της Σύρτης, εκεί από όπου όλα είχαν αρχίσει πριν από 40 και κάτι χρόνια. Οι ακριβείς συνθήκες του θανάτου του παραμένουν αμφισβητούμενες: είτε «σκοτώθηκε από διασταυρούμενα πυρά», είτε εκτελέστηκε με συνοπτικές διαδικασίες, είτε τον λίντσαραν και τον έσυραν στους δρόμους.

Η είδηση του θανάτου του Καντάφι, πυροδότησε ξέφρενους εορτασμούς σε όλη την πρώην επικράτειά του. Κι όπως είχε γράψει ο Τίγρης της Γαλλίας Ζορζ Κλεμανσό: Οι δικτατορίες μοιάζουν με το μαρτύριο του παλουκιού. Αρχίζουν ευχάριστα και τελειώνουν δυσάρεστα…