Ποιος ήταν ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς – Ένας ή δύο Αυτοκράτορες πίσω από τον θρύλο; Τι λένε η Ιστορία και τα… Θρησκευτικά

Άλωση της Πόλης στις 29 Μαΐου και η επέτειος πλησιάζει. Η Ιστορία με τα Θρησκευτικά κονταροχτυπιούνται για έναν θρύλο: του «Μαρμαρωμένου Βασιλιά»…

Αν στο τηλεπαιχνίδι «Ποιος Θέλει να γίνει Εκατομμυριούχος» τεθεί η ερώτηση: «Ποιος ήταν ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς;» με πιθανές απαντήσεις: Α. Ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Β. Ο Ιωάννης Γ’ Βατάτζης. Γ. Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ ο Παλαιολόγος. Δ. Ο Κωνσταντίνος Γλύξμπουργκ… Εύκολο, θα σκεφθούν πολλοί. Ακόμα και ένα παιδί του Δημοτικού θα απαντούσε. Νομίζουν, όμως…

«Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ ο Παλαιολόγος», θα βιαστούν να απαντήσουν σχεδόν όλοι. Άλλωστε στην εγκυκλοπαίδεια της εποχής μας, στην διαδικτυακή wikipedia το γράφει ξεκάθαρα: «Μετά το χαμό του ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έγινε θρυλική μορφή της ελληνικής λαϊκής παράδοσης ως ο «Μαρμαρωμένος βασιλιάς»… Λάθος; Μάλλον όχι, αλλά…

«...εκεί δε παραμένει μαρμαρωμένος»

Διαβάζουμε στο Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν εκδόσεων Ελευθερουδάκη: βασιλιάς μαρμαρωμένος. Ο τελευταίος των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος, όστις κατά τας περί αυτού λαϊκάς ελληνικάς παραδόσεις δεν απέθανεν, αλλ’ αρπαγείς υπό αγγέλων μετεφέρθη εις βαθύ υπόγειον σπήλαιον παρά την Χρυσόπορταν, εκεί δε παραμένει μαρμαρωμένος μέχρι της ώρας καθ’ ην αφυπνιζόμενος υπό του αυτού αγγέλου θα εκβάλη τους Τούρκους εκ των ελληνικών εδαφών, καταδιώκων αυτούς έως την Κόκκινη Μηλιά».

Αυτά αναγράφονται στο Λεξικό του Ελευθερουδάκη που έχει εκδοθεί πολλά χρόνια πριν και θεωρείται αξιόπιστο.

Και ο αδιαμφισβήτητος Έλληνας λαογράφος Νικόλαος Πολίτης γράφει στο βιβλίο του «Παραδόσεις»: «Όταν ήρθε η ώρα να τουρκέψει η Πόλη και μπήκαν μέσα οι Τούρκοι, έτρεξε ο βασιλιάς μας καβάλα στ’ άλογό του να τους εμποδίσει. Ήταν πλήθος αρίφνητο η Τουρκιά, χιλιάδες τον έβαλαν στη μέση, κι εκείνος χτυπούσε κι έκοβε αδιάκοπα με το σπαθί του. Τότε σκοτώθη τ’ άλογό του κι έπεσε κι αυτός. Κι εκεί που ένας αράπης σήκωσε το σπαθί του να χτυπήσει το βασιλιά, ήρθε άγγελος Κυρίου και τον άρπαξε και τον πήγε σε μια σπηλιά, βαθιά στη γη κάτω, κοντά στη Χρυσόπορτα. Εκεί μένει μαρμαρωμένος ο βασιλιάς, και καρτερεί την ώρα να ’ρθει πάλι ο άγγελος να τον σηκώσει. Οι Τούρκοι το ξεύρουν αυτό, μα δεν μπορούν να βρουν τη σπηλιά που είναι ο βασιλιάς. Γι’ αυτό έχτισαν την πόρτα, που ξεύρουν πως απ’ αυτή θα έμπει ο βασιλιάς για να τους πάρει πίσω την Πόλη. Μα όταν είναι το θέλημα του Θεού, θα κατεβεί ο άγγελος στη σπηλιά και θα τον ξεμαρμαρώσει, και θα του δώσει στο χέρι πάλι το σπαθί που είχε στη μάχη. Και θα σηκωθεί ο βασιλιάς και θα μπει στην Πόλη από τη Χρυσόπορτα, και κυνηγώντας με τα φουσάτα του τους Τούρκους, θα τους διώξει ως την Κόκκινη Μηλιά. Και θα γίνει μεγάλος σκοτωμός, που θα κολυμπήσει το μουσκάρι στο αίμα».

Θρύλοι που λειτούργησαν σαν σωσίβιο

Και ο Νικόλαος Πολίτης εξηγεί: «Αμέσως μετά την άλωση, η απόγνωση έδωσε σχεδόν ακαριαία τη θέση της στην ελπίδα, και η ελπίδα για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης συνδέθηκε άμεσα με την «ανάσταση» ή την «επιστροφή» του τελευταίου αυτοκράτορα. Στον θάνατο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου δεν είχε θελήσει να πιστέψει κανείς, και από την ίδια εκείνη ημέρα, την αποφράδα 29η Μαΐου, είχαν αρχίσει να κυκλοφορούν οι πρώτες διαδόσεις: «και τινές μεν ελθόντες έλεγον ότι έφυγεν, άλλοι δε εν τη πόλει είναι έλεγον κεκρυμμένον, άλλοι δε τεθνάναι μαχόμενον» γράφει ο Γεώργιος Φραντζής («Χρονικόν μέγα»).

Οι θρύλοι που λειτούργησαν σαν σωσίβιο στη βυθιζόμενη Αυτοκρατορία συγκλίνουν ότι ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς, είναι ο τελευταίος βυζαντινός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, που θα επιστρέψει και θα πάρει πίσω ό,τι ανήκε στους Έλληνες.

Και αν ο παίκτης του «Εκατομμυριούχου» έχει απαντήσει «Γ: ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ ο Παλαιολόγος, μπορεί και να ακούσει τον διαπεραστικό ήχο της αποτυχίας να του γκρεμίζει τα όνειρα… Γιατί; Γιατί ο θρύλος του Μαρμαρωμένου Βασιλιά είχε ακουστεί και μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, δηλαδή σχεδόν 250 χρόνια πριν από την άλωση από τους Οθωμανούς.

Ποιος ήταν ο Ιωάννης Γ' Δούκας Βατάτζης

Τότε λοιπόν, εμφανίζεται ιστορικά η μορφή του Μαρμαρωμένου Βασιλιά στο πρόσωπο του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ’ Δούκα Βατάτζη.
Ο Ιωάννης Βατάτζης ανέβηκε στον θρόνο της αυτοκρατορίας, που είχε έδρα τη Νίκαια, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης στα λερά χέρια των Σταυροφόρων. Ο Ιωάννης Βατάτζης, μάλιστα, κατόρθωσε να ανασυγκροτήσει εν μέρει την αυτοκρατορία, παίρνοντας πίσω αρκετά από τα χαμένα εδάφη. Ο Βατάτζης πλησίασε στο να απελευθερώσει την Κωνσταντινούπολη το 1236, αλλά δεν τα κατάφερε. Ο Ιωάννης Βατάτζης πέθανε το 1254 και αγιοποιήθηκε στη συνείδηση του απλού λαού, που τον θεωρούσε ήρωα και άγιο της Ρωμιοσύνης και σύμφωνα με τον θρύλο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά, θα ξυπνούσε και θα ξανάπαιρνε την Κωνσταντινούπολη. Κι όταν το 1261 η Πόλη αποτίναξε τον ζυγό των Ευρωπαίων μακελάρηδων, ο λαός θεώρησε ότι ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς είχε κάνει το θαύμα του. Γιατί περί θαύματος επρόκειτο η ανάκτηση της Πόλης από τον Αλέξιο Στρατηγόπουλο και μια χούφτα στρατιώτες του…

Ο Γεώργιος Βαλαβάνης, συγγραφέας και δημοσιογράφος, γεννημένος στην Κερασούντα το 1876, υπήρξε ο πρώτος που ανέδειξε στη σύγχρονη ελληνική βιβλιογραφία το θέμα του Μαρμαρωμένου Βασιλιά: Ιωάννη Βατάτζη του Μεγάλου Ελεήμωνος.
Ο καθηγητής της Βυζαντινής ιστορίας του πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνος Άμαντος, είχε πει χαρακτηριστικά για τον Ιωάννη Βατάτζη: «Υμνήθη και ζων και μετά θάνατον ως ουδείς ίσως άλλος αυτοκράτωρ του Βυζαντίου».
Ο θρύλος θέλει τον Ιωάννη Βατάτζη κάπου θαμμένο στη Μικρά Ασία με το σώμα του άφθαρτο με το σπαθί ζωσμένο και ντυμένο με πανοπλία να καραδοκεί. Σιγά σιγά- λένε- το σπαθί βγαίνει χιλιοστό με χιλιοστό, χρόνο με το χρόνο από το θηκάρι του και όταν ξεγυμνωθεί τελείως τότες έρχεται η ώρα της έγερσης για τον μαρμαρωμένο βασιλιά… Με τέτοιους θρύλους πορευόμαστε και έχουμε χαθεί ανάμεσα στην ομίχλη του παραμυθιού και στις καταιγίδες της πραγματικότητας...

Άγιος στη συνείδηση του λαού

Ο Ιωάννης Δούκας Βατάτζης υπήρξε- λέγεται- ιδιαίτερα αγαπητός στον λαό και χρόνια μετά το θάνατό του λατρεύτηκε ως άγιος με το όνομα Άγιος Ιωάννης Βατάτζης ο Ελεήμων. Η μνήμη του Αγίου Ιωάννου Βατάτζη του Ελεήμονος ετιμάτο από τους μικρασιατικούς πληθυσμούς μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα. Η μνήμη του Αγίου - Αυτοκράτορα διατηρήθηκε μέχρι τους νεότερους χρόνους, κυρίως στη Μητρόπολη της Εφέσου· η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν τον αναγνώρισε επίσημα ως άγιο, ωστόσο στα μηναία αναφέρεται η μνήμη του «Ιωάννη Δούκα Βατάτζη» στις 4 Νοεμβρίου. Στο Διδυμότειχο έχει ανεγερθεί το 2010 ο πρώτος ναός αφιερωμένος στον άγιο Ιωάννη Βατάτζη.

Οι ιστορικοί, λοιπόν, δείχνουν ως Μαρμαρωμένο Βασιλιά των Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο, Μοναχοί του Αγίου Όρους μελετώντας τις αστείρευτες πηγές γνώσης των βιβλιοθηκών των Μονών δεν το διαπραγματεύονται: ο Ιωάννης Βατάτζης είναι ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς! Στις στεγνές εποχές που ζούμε, όλα τούτα (ίσως και να) αποτελούν γραφικά και παρωχημένα θέματα… Τι να πεις στον νέο της γενιάς «Ζ». τον βυθισμένο στο Διαδίκτυο και ζαλισμένο από τη δίνη του iPhone 14 για τους Μαρμαρωμένους Βασιλιάδες και τους θρύλους και τις παραδόσεις αυτού του τόπου. Εμείς οφείλουμε να τις καταγράφουμε κι όποιος διαβάσει, διάβασε…

Και ο παίκτης που ονειρεύεται να γίνει «Εκατομμυριούχος» οφείλει να μελετήσει πρώτα και έπειτα να εκτεθεί σε… δημόσια διαβούλευση. Γιατί η Ιστορία καμιά φορά «γράφεται» κι από τους θρύλους. Και δεν αρκεί μια απάντηση για να καλύψεις ένα θέμα… Αυτά!