Γεώργιος Παπανδρέου: Το τεράστιο εκλογικό ρεύμα και η ανταρσία που έφερε το ΠΑΣΟΚ

Εξι χρόνια και επτά μήνες. Ακριβώς τόσο έζησε το πιο πολυσυζητημένο κεντρώο κόμμα που γνώρισε η νεότερη πολιτική ιστορία του τόπου. Γεννήθηκε το βράδυ μιας φθινοπωρινής Τρίτης, στις 19 Σεπτεμβρίου 1961, λίγη ώρα μετά τη λήξη του Υπουργικού Συμβουλίου που είχε συγκαλέσει ο τότε συντηρητικός πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, για να επικυρώσει και τυπικά τη διάλυση της Βουλής και την προκήρυξη πρόωρων εκλογών για τις 29 Οκτωβρίου.

Εχοντας κερδίσει ήδη δύο εκλογικές αναμετρήσεις τα τελευταία επτά χρόνια με την προσωποπαγή Εθνική Ριζοσπαστική Ενωση (ΕΡΕ), που κινούνταν στον χώρο του φιλελεύθερου συντηρητισμού, ο Σερραίος πολιτικός εκτιμούσε ότι ο λαός θα του έδινε και μια τρίτη ευκαιρία.

Ο διασπασμένος χώρος του Κέντρου και της ευρύτερης Κεντροαριστεράς από την άλλη πλευρά αναζητούσε τρόπους ανάσχεσης του Καραμανλή. Το σκεπτικό ήταν απλό: Μονάχα εάν συνασπίζονταν όλα τα μικρά ή λίγο μεγαλύτερα κόμματα, που κινούνταν μεταξύ της δεξιάς ΕΡΕ και της αριστερής ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά), θα μπορούσαν να πάρουν εκείνοι κάποια στιγμή την εξουσία.

«Βαδίζομεν προς την νίκην»

Ετσι, στις 21.00 το βράδυ εκείνης της Τρίτης, λίγη ώρα μετά την επίσημη προκήρυξη των πρόωρων εκλογών, ο Γεώργιος Παπανδρέου, έχοντας την υποστήριξη του Σοφοκλή Βενιζέλου και μιας σειράς ετερόκλητων πολιτικών, δηλώνει στους δημοσιογράφους πως «χαίρω δια την επελθούσαν ένωσιν των πολιτικών δυνάμεων του Κέντρου, η οποία αποτελεί καθολικόν αίτημα του λαού. Και τώρα, βαδίζομεν προς την νίκην». Το νέο κόμμα βαπτίζεται «Ενωσις Κέντρου» και ως έμβλημα έχει τα αρχικά ΕΚ, πλαισιωμένα από ένα στάχυ και ένα κλαδί δάφνης. Ουσιαστικά προέρχεται από τη μήτρα του Κόμματος των Φιλελευθέρων που είχε ιδρύσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος και που τώρα ο δευτερότοκος γιος του συμμετέχει στο εγχείρημα. Επί της ουσίας, όμως, δεν είχε σαφή, ενιαίο ιδεολογικό προσανατολισμό.

Στον κομματικό σχηματισμό βρίσκεις πρόσωπα που προέρχονται από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα. Ξεκινούν από την Αριστερά και φτάνουν μέχρι την αντικαραμανλική Δεξιά. Ηταν απλώς «ένα κόμμα εθνικό, που επιδιώκει την πραγματοποίηση της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας» όπως αναφέρει και στο καταστατικό του.

Συμπαράσταση Καραμανλή

Το καλό ήταν ότι στα πρώτα του βήματα το στήριξε ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, και ας ήταν ο μεγαλύτερος αντίπαλός του! Πονηρά σκεπτόμενος, θεωρούσε ότι εάν ενισχυόταν η Ενωση Κέντρου, θα αποδυναμωνόταν η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά, που είχε φτάσει πλέον να βρίσκεται στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης, έχοντας πάρει στις εκλογές του 1958 ποσοστό 24,42% και 60 έδρες.

Προτιμούσε να έχει απέναντί του τον νεοπαγή σχηματισμό του Γεωργίου Παπανδρέου, παρά την ΕΔΑ, στην οποία είχαν ενταχθεί στελέχη του έκνομου εκείνη την εποχή Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι την 1η Οκτωβρίου 1961, στην πρώτη του μεγάλη προεκλογική συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη ενώπιον δεκάδων χιλιάδων οπαδών, ο Καραμανλής θα προβεί σε μια άκρως ασυνήθιστη πολιτική κίνηση. Θα πει από μικροφώνου πως «όσοι εξ υμών, λόγω προκαταλήψεων ή και αντιθέσεων προσωπικών, δεν θέλετε να ψηφίσετε την ΕΡΕ, ψηφίσατε τα κόμματα του Κέντρου. Ουδείς όμως την ΕΔΑ»!

Στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961 η Ενωση Κέντρου καταλαμβάνει όντως μεμιάς τη δεύτερη θέση. Συγκεντρώνει ποσοστό 33,66% και 100 έδρες, έναντι 50,81% και 176 εδρών της νικήτριας ΕΡΕ. Ωστόσο υπάρχουν εξαρχής ενδείξεις για εκτεταμένη βία και νοθεία, παρά το γεγονός ότι οι ιστορικές μελέτες αναφέρουν ότι και χωρίς παρεμβάσεις το αποτέλεσμα δεν θα άλλαζε ιδιαίτερα. Ο Παπανδρέου αντιδρά. Κηρύσσει ανένδοτο αγώνα και προσπαθεί να τεκμηριώσει τις καταγγελίες.

Οι δεύτερες εκλογές μετά τη δημιουργία της Ενωσης Κέντρου πραγματοποιούνται στις 3 Νοεμβρίου 1963. Στο μεσοδιάστημα έχουν συμβεί δύο πολύ σημαντικά γεγονότα. Ο συνεργαζόμενος βουλευτής με την ΕΔΑ, Γρηγόρης Λαμπράκης, έχει δολοφονηθεί από παρακρατικούς και ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής έχει έρθει σε σύγκρουση με το Παλάτι, που συνήθιζε να παρεμβαίνει καταλυτικά στις πολιτικές εξελίξεις, άλλες φορές εκμεταλλευόμενο άρθρα του Συντάγματος που παραχωρούσαν αυτό το δικαίωμα και άλλες φορές αυθαίρετα. Αυτήν τη φορά οι κάλπες δίνουν την πρωτιά στην Ενωση Κέντρου, έστω και με διαφορά περίπου 125.000 ψήφων. Συγκεντρώνει ποσοστό 42,04% και 138 έδρες, έναντι 39,37% και 132 εδρών της ΕΡΕ. Η ΕΔΑ πέφτει στο 14,34%, λαμβάνοντας 28 έδρες. Αυτοδυναμία δεν υπάρχει.

Στήριξη από τα ανάκτορα

Μια κρίσιμη μερίδα ψηφοφόρων θεωρεί ότι το Στέμμα αποδοκίμασε τον Καραμανλή. Ως ένδειξη εκλαμβάνεται ο διορισμός υπηρεσιακής κυβέρνησης που οδήγησε τη χώ
ρα σε εκλογές, κάτι που ζητούσε επίμονα ο Παπανδρέου. Οι υποψίες πολλαπλασιάζονται όταν ο βασιλέας Παύλος Α’ αποφασίζει να δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον αρχηγό της Ενωσης Κέντρου, ενώ ο επικεφαλής της ΕΡΕ είχε προτείνει να παραχωρηθεί μονάχα διερευνητική εντολή – να εξεταστεί δηλαδή το ενδεχόμενο συνεργασίας με άλλα κόμματα ή βουλευτές, προκειμένου να αποκτήσει την απόλυτη πλειοψηφία 151 εδρών.

Διαπιστώνοντας ο Καραμανλής ότι ο αντίπαλός του είχε την ευκαιρία να υλοποιήσει προεκλογικές εξαγγελίες στο διάστημα των 50 ημερών που μεσολαβούσαν έως τη σύνοδο της νέας Βουλής και κατανοώντας ότι ο άνακτας δεν λάμβανε πλέον υπόψη τις υποδείξεις του, αποφασίζει να εγκαταλείψει τη χώρα και να εγκατασταθεί στο Παρίσι. Ως διάδοχό του ορίζει τον Νοέμβριο του 1945 τον 61χρονο ακαδημαϊκό και για 21 ημέρες πρωθυπουργό Παναγιώτη Κανελλόπουλο. 

Παρά το γεγονός ότι η Ενωση Κέντρου λαμβάνει ψήφο ανοχής από τη Βουλή χάρη στη στήριξη των βουλευτών της ΕΔΑ, εντούτοις ο Γεώργιος Παπανδρέου επιλέγει να υποβάλει την παραίτησή του και να ξαναστηθούν κάλπες για τις 16 Φεβρουαρίου 1964, πιστεύοντας ότι αυτήν τη φορά θα μπορέσει να κυβερνήσει αυτοδύναμα, χωρίς τη βοήθεια της Αριστεράς. Στο ερώτημα γιατί κινήθηκε με αυτό τον τρόπο ο «Γέρος της Δημοκρατίας», όπως ήταν το προσωνύμιό του, οι απόψεις διίστανται.

Οντως δεν ήθελε να συνεργαστεί με την ελεγχόμενη από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος παράταξη της ΕΔΑ ή φοβόταν ότι μια τέτοια συνεργασία θα έδινε λαβή στη δεξιά ΕΡΕ και στους παρακρατικούς να επικαλεστούν την ύπαρξη «κομμουνιστικού κινδύνου» και να τινάξουν στον αέρα την υπό διαμόρφωση πολιτική ομαλότητα; Ο,τι και αν συνέβη, ο Παπανδρέου σχηματίζει μια βραχύβια κυβέρνηση μόλις 59 ημερών, αποτελούμενη πρώτιστα από στελέχη της Ενωσης Κέντρου που είχαν προηγούμενη υπουργική εμπειρία.

Από τους 19 κοινοβουλευτικούς υπουργούς μόνο δύο -ο αναμορφωτής του αγροτικού κινήματος Αλέξανδρος Μπαλτατζής και ο αντιναύαρχος ε.α. Ιωάννης Τούμπας- δεν είχαν διατελέσει παλαιότερα υπουργοί ή υφυπουργοί. Ο ίδιος ο πρωθυπουργός διατήρησε και το υπουργείο Παιδείας, ενώ ο συναρχηγός Σοφοκλής Βενιζέλος ορίστηκε αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών.

Η πρώτη ανάληψη διακυβέρνησης από την Ενωση Κέντρου, έστω και με περιορισμένο χρονικό ορίζοντα, μετέβαλε ριζικά το πολιτικό κλίμα. Οπως αναφέρει ο αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, Ηλίας Νικολακόπουλος, στο βιβλίο «Η καχεκτική δημοκρατία, κόμματα και εκλογές 1946-1967» (εκδόσεις Πατάκη), από τα πρώτα μέτρα που πάρθηκαν ήταν η ρύθμιση των αγροτικών χρεών, η καθιέρωση της δωρεάν Παιδείας και η απελευθέρωση των περισσότερων πολιτικών κρατουμένων.

Παπανδρέου VS Κανελλόπουλος

Εξι ώρες πριν εκπνεύσει το 1963, ο υποδιοικητής της Εθνικής Τράπεζας Ιωάννης Παρασκευόπουλος ορκίζεται ενώπιον του βασιλέως πρόεδρος της υπηρεσιακής κυβέρνησης που θα διεξαγάγει τις εκλογές του Φεβρουαρίου. «Θα ενεργήσω εκλογάς τόσον εντίμους και τόσον αδιαβλήτους, ώστε η Ελλάς από απόψεως απροσκόπτου λειτουργίας των ελευθέρων θεσμών να μη υπολειφθή κατά τίποτε εν συγκρίσει προς τα λοιπάς χώρας του ελευθέρου κόσμου» θα πει στο διάγγελμά του.

Στις 8 Ιανουαρίου θυροκολλείται το διάταγμα περί διάλυσης της Βουλής, που είχε προκύψει από τις εκλογές της 3ης Νοεμβρίου 1963, και ξεκινά επίσημα η προεκλογική περίοδος. Δύο είναι, βέβαια, οι κύριοι αντίπαλοι, αμφότεροι τέκνα της Αχαΐας: Ο ηγέτης της Ενωσης Κέντρου Γεώργιος Παπανδρέου και ο επικεφαλής της ΕΡΕ Παναγιώτης Κανελλόπουλος.

Τρίτος πόλος από πολιτικής απόψεως είναι η ΕΔΑ, με πρόεδρο τον 61χρονο ιατρό-γυναικολόγο Ιωάννη Πασαλίδη και τυπικό υπαρχηγό τον 60χρονο δικηγόρο Ηλία Ηλιού. Τέταρτος, αλλά πολύ μικρότερος πόλος, είναι το συντηρητικό Κόμμα Προοδευτικών του 55χρονου νομομαθούς και ιστορικού Σπυρίδωνος Μαρκεζίνη, που σε εκείνη τη φάση επιλέγει να συνεργαστεί με την ΕΡΕ. Ταυτόχρονα διαμορφώνεται ο πυρήνας και ενός προσωποπαγούς πόλου, ο οποίος θα κυριαρχήσει στο πολιτικό σκηνικό 17 χρόνια αργότερα και δεν είναι άλλος από αυτόν του 45χρονου πανεπιστημιακού καθηγητή Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος κατέρχεται για πρώτη φορά υποψήφιος βουλευτής με την Ενωση Κεντρώων του πατέρα του.

Κατά τη διάρκεια του προεκλογικού αγώνα η Ενωση Κέντρου επιλέγει να κινηθεί διμέτωπα, ερχόμενη σε ταυτόχρονη αντιπαράθεση τόσο με τη Δεξιά όσο και με την Αριστερά, η οποία, αντιλαμβανόμενη την αδυναμία της να ανακόψει το ρεύμα προς τον μεσαίο χώρο, αποφασίζει να κατεβάσει υποψηφίους σε 31 από τις 55 περιφέρειες. Αν και το Κυπριακό βρίσκεται σε οξύτατη κρίση, με την ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή κοινότητα να βρίσκονται ένα βήμα πριν από τον πόλεμο, στο εσωτερικό της χώρας μας κυριαρχούν τα θέματα της οικονομίας. Η ΕΡΕ κινδυνολογεί, «διαρρέοντας» ότι σε περίπτωση που βγει ο Παπανδρέου θα καταρρεύσει η δραχμή, ωστόσο στις 10 Ιανουαρίου ο διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Ξενοφών Ζολώτας, προβαίνει στη διαπίστωση ότι η δημοσιονομική κατάσταση βρίσκεται σε καλό σημείο. 

Θάνατος εν πλω

Ενα αναπάντεχο γεγονός έρχεται να αλλάξει άρδην τους συσχετισμούς στην Ενωση Κεντρώων. Ξημερώματα της 7ης Φεβρουαρίου 1964, ο 70χρονος συναρχηγός Σοφοκλής Βενιζέλος πεθαίνει από οξύ πνευμονικό οίδημα εν πλω, στην καμπίνα του επιβατηγού «Ελλάς» που είχε αποπλεύσει από τα Χανιά και κατευθυνόταν στον Πειραιά. Επειτα από μία εικοσιτετράωρη ανάπαυλα ο προεκλογικός αγώνας συνεχίζεται, με τον Κανελλόπουλο να ανεβάζει τους τόνους.

Μιλώντας στις 11 του μηνός στη Λάρισα και αναφερόμενος σε επεισόδια που είχαν προηγηθεί στην Κρήτη, θα πει ότι «μετά τόσον αίμα του ελληνικού λαού κατά τον συμμοριτοπόλεμον (σ.σ.: εννοεί τον Εμφύλιο του 1946-1949), αι εαμικαί ορδαί αναδιωργανώθησαν, περιφέρονται και τρομοκρατούν την ύπαιθρον υπό την αιγίδα του κόμματος του κ. Παπανδρέου». Στη ρητορική του θα απαντήσει ο ίδιος ο επικεφαλής της Ενωσης Κέντρου στην τελευταία κεντρική του συγκέντρωση στην πλατεία Κλαυθμώνος. «Εις τα 1944, θα πει, με την βοήθειαν του Θεού κατελύσαμεν την τυραννίαν της Αριστεράς. Τώρα, με την βοήθειαν του λαού, κατελύσαμεν την τυραννίαν της Δεξιάς». 

Λίγα εικοσιτετράωρα πριν ανοίξουν οι κάλπες άρχισαν να κυκλοφορούν φήμες περί επικείμενου στρατιωτικού πραξικοπήματος, ωστόσο κάτι τέτοιο φαίνεται να μην το επιζητούσε ούτε το Παλάτι ούτε οι Αμερικανοί, που εκτιμούσαν ότι μια τέτοια κίνηση, σε συνάρτηση με την κρίση στο Κυπριακό, θα οδηγούσε σε ελληνοτουρκικό πόλεμο. Αυτό που ήθελαν ήταν απλώς να μη μετάσχουν στην κυβέρνηση κομμουνιστές, κάτι που δεν επιθυμούσε, άλλωστε, ούτε και ο Παπανδρέου – μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε μεσούντος του Ψυχρού Πολέμου. 

Η μαζικότερη μεταστροφή ψηφοφόρων

Στο εκλογικό αποτέλεσμα της 16ης Φεβρουαρίου 1964 αποτυπώθηκε η μετατόπιση ενός τεράστιου εκλογικού ρεύματος προς την Ενωση Κεντρώων, που μέσα σε τρεις μήνες αύξησε τα ποσοστά της από το 42,04% στο 52,72% των ψήφων, λαμβάνοντας 171 έδρες. Επρόκειτο για τη μαζικότερη εκλογική μεταστροφή που παρατηρήθηκε κατά τη μεταπολεμική περίοδο σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα και μάλιστα χωρίς κανενός είδους παράλληλη μετατόπιση πολιτευτών. Επικράτησε σε ολόκληρη τη χώρα, υστερώντας από τον μέσο όρο της μονάχα στην περιοχή της πρωτεύουσας και στη Βόρεια Ελλάδα.

Ο κύριος όγκος του εκλογικού ρεύματος προερχόταν βέβαια από τη Δεξιά, η οποία έχασε σχεδόν έναν στους πέντε ψηφοφόρους. Η συνεργασία ΕΡΕ - Προοδευτικών από το 43,1% που είχε συγκεντρώσει αθροιστικά τον Νοέμβριο περιορίστηκε τώρα στο 35,26%, παίρνοντας 107 έδρες. Απώλεσε, δηλαδή, το 7,84% των ψήφων, που σε απόλυτα μεγέθη αντιστοιχεί περίπου σε 360.000 άτομα. Η ΕΔΑ, τέλος, πήρε 11,8% και εξέλεξε 22 βουλευτές.

Το πολιτικό σκηνικό είχε αλλάξει άρδην. Η ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης θα γίνει στις 18 Φεβρουαρίου στο Τατόι, λόγω της  ασθένειας του 63χρονου βασιλέως Παύλου Α’, ο οποίος θα φύγει από τη ζωή δεκαεννέα ημέρες αργότερα από καρκίνο του στομάχου. Στον θρόνο ανερρήθη ο νέος και άπειρος Κωνσταντίνος Β’, ηλικίας μόλις 24 ετών, τον οποίο ο Γεώργιος Παπανδρέου αντιμετωπίζει πατρικά τον πρώτο καιρό.

Η Ενωση Κέντρου, παρά την ισχυρότατη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, είναι ανομοιογενής και εσωκομματικά ασταθής, με αποτέλεσμα να υπόκειται σε ποικίλες και αντιφατικές πιέσεις, κάτι που εκδηλώθηκε πολύ σύντομα. Κατά τη διάρκεια της εκλογής νέου προέδρου της Βουλής, στις 19 Μαρτίου, 30 εκ των βουλευτών της καταψηφίζουν τον κυβερνητικό υποψήφιο Γεώργιο Αθανασιάδη-Νόβα, ο οποίος εξελέγη τελικά με τη δεύτερη ψηφοφορία.

Στην παρθενική ανταρσία πρωταγωνιστές είναι δύο πολιτικοί από τη θεωρούμενη αριστερή πτέρυγα της Ενωσης Κέντρου, ο Σάββας Παπαπολίτης και ο Ηλίας Τσιριμώκος. Στην πορεία ο Αθανασιάδης-Νόβας και ο Τσιριμώκος θα χριστούν πρωθυπουργοί στις δύο από τις τρεις κυβερνήσεις της αποστασίας του 1965. Στην ημερήσια διάταξη βρίσκονται και οι εσωτερικές προστριβές μεταξύ του 46χρονου φερέλπιδος υπουργού Οικονομικών Κωνσταντίνου Μητσοτάκη και του φιλόδοξου νεοεκλεγέντος βουλευτή και υπουργού Προεδρίας Ανδρέα Παπανδρέου, οι οποίοι τα κατοπινά χρόνια θα έρθουν αρκετές φορές σε ρήξη. 

Η παραίτηση του 1965

Οι έντονες ενδοκομματικές φυγόκεντρες δυνάμεις αποψιλώνουν σταδιακά την Ενωση Κέντρου, που σε συνάρτηση με τη ρήξη που επήλθε στις σχέσεις με τα Ανάκτορα οδηγούν την κυβέρνηση σε παραίτηση τον Ιούλιο του 1965. Οι τρεις επόμενες επιχειρήσεις σχηματισμού κυβέρνησης είτε αποτυγχάνουν είτε αποδεικνύονται θνησιγενείς. Η χούντα δίνει τη χαριστική βολή στο κόμμα.

Μεταπολιτευτικά ο Γεώργιος Μαύρος θα κατεβάσει το 1974 μια μετεξελιγμένη μορφή της Ενωσης Κέντρου μαζί με το κόμμα Νέες Πολιτικές Δυνάμεις, που το 1976 θα μετονομαστεί σε Ενωση Δημοκρατικού Κέντρου, αλλά επί της ουσίας σχεδόν όλη η δυναμική έχει μεταφερθεί στο νεοπαγές κεντροαριστερό ΠΑΣΟΚ που τις επόμενες δεκαετίες θα καταστεί πρωταγωνιστής των πολιτικών εξελίξεων.