Καταστροφή της Σμύρνης: Ο Έλληνας που πόνεσε τους Μικρασιάτες περισσότερο κι από τους Τούρκους – Ο ανώτατος διοικητής που εγκατέλειψε πρώτος τη μαρτυρική πόλη

Οι Τούρκοι στη Σμύρνη έσφαξαν και κατέκαψαν, όμως ένας Έλληνας ήταν εκείνος που πόνεσε περισσότερο τους Έλληνες της Μικράς Ασίας: ο ανώτατος διοικητής - Ύπατος Αρμοστής ο τίτλος του - που εγκατέλειψε (όπως έχει καταγραφεί ιστορικά) πρώτος τη μαρτυρική πόλη αφήνοντάς την στην οργή των μακελάρηδων.

Τα ημερολόγια δεν έχουν καμιά σημασία όσο ο χρόνος ταξιδεύει στο βάθος της Ιστορίας. Τι κι αν μια μέρα σαν σήμερα, στην Σμύρνη, ο επιτραπέζιος ημεροδείκτης του Ύπατου Αρμοστού σημάδευε την 31η ημέρα του Αυγούστου; Τι κι αν έναν χρόνο μετά, εκείνη η ημέρα θα γινόταν 13 Σεπτεμβρίου. Τα ημερολόγια είναι φτιαγμένα για να δείχνουν μοναχά τις ημερομηνίες και δεν κατέχουν από σφαγές, αίμα, πόνο και καπνό.

Γιατί μια τέτοια (προαναγγελθείσα) συμφορά χτύπησε μια μέρα σαν σήμερα (31 Αυγούστου, 13 Σεπτεμβρίου ελάχιστη σημασία έχει…) τον Ελληνισμό και τη ζαφειρόπετρα στο δαχτυλίδι της της Μικρασίας, την Σμύρνη.
Και η ιστορία είναι λίγο έως πολύ γνωστή: σφαγή, οιμωγές, ξεριζωμός, χαμένη πατρίδα…

Ο βίος και η πολιτείας όμως του πρώτου και τελευταίου Ύπατου Αρμοστή (του ανώτατου άρχοντα) της Σμύρνης, σε πολλούς δεν είναι γνωστή κι αξίζει να την ξεσκονίσουμε από της Ιστορίας τον παχύ κονιορτό. Το όνομά του; Αριστείδης Στεργιάδης. Κι ας αφεθούμε στα κείμενα του μικρασιάτη - αϊβαλιώτη συγγραφέα Ηλία Βενέζη για να καταλάβουμε τον ρόλο, την προσωπικότητα και το ποιόν του ανδρός.

«Πρόσωπο καταραμένο από το Γένος»

«Η Ελλάδα είχε στείλει στη Σμύρνη ως Αρμοστή των Αριστείδη Στεργιάδη, πρόσωπο αντιφατικό, νευρωτικό, με πολλές ικανότητες, με πολλές αδυναμίες, με παρορμήσεις του ενστίκτου - πρόσωπο ανεξιχνίαστο ακόμα από την ιστορία και, τελικά, καταραμένο από το Γένος. Με αυτό το πρόσωπο έπρεπε να συμπορευτεί στα τρία μεγάλα και δύσκολα χρόνια, τα τελευταία του, ο μητροπολίτης Σμύρνης. Η δοκιμασία ήταν πικρή ακόμα και για αυτόν και για τους άλλους ιεράρχες της Μικρασίας, που ο Στεργιάδης πολλές φορές τους ταπείνωνε και τους φέρθηκε σκληρά, θέλοντας ίσως να δείξει στους Τούρκους ότι είναι αμερόληπτος». Μ’ αυτές τις λέξεις αρχίζει την αναφορά του στον Αριστείδη Στεργιάδη ο Ηλίας Βενέζης στο βιβλίο του «Μικρασία Χαίρε».

Και ο Βενέζης στέκεται σε ένα σοβαρό γεγονός που έχει να κάνει με τον Αρμοστή: «...στις 19 Αυγούστου του 1922 ο Στεργιάδης έστελνε την εμπιστευτική - επαίσχυντη διαταγή του προς τις δημόσιες υπηρεσίες της Αρμοστείας να φύγουν κρυφά από τη Μικρά Ασία, εγκαταλείποντας τον ελληνικό πληθυσμό στη διάθεση των Tούρκων».

Εκείνη η διαταγή έγραφε ανάμεσα σε πολλά: «… Πάντες δημόσιοι υπάλληλοι περιφερείας σας, οφείλουν συγκεντρωθώσιν έδραν σας και ώσιν έτοιμοι προς αναχώρησιν εις πρώτην διαταγήν. Περί χρόνου αναχωρήσεως και τόπου κατευθύνσεως σας θέλομεν δώσει ειδικάς διαταγάς. Παρούσαν τηρήσατε απολύτως μυστική από πληθυσμόν»!

Τι άλλο περισσότερο; Έπειτα από εκείνη τη διαταγή οι δημόσιες υπηρεσίες και οι άνδρες της Χωροφυλακής παραλάβανε τα αρχεία τους και διέφυγαν προς τη Μυτιλήνη. Έμεινε μόνος ο Δεσπότης Χρυσόστομος με 25.000 ψυχές, τους Χριστιανούς του ποιμνίου του και ακολούθησε φωτιά και σφαγή.

Η γνώμη του στρατηγού Λεωνίδα Παρασκευόπουλου

Για τον Αριστείδη Στεργιάδη έχει καταθέσει την άποψη του και ο αρχιστράτηγος των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στην Μικρά Ασία, Λεωνίδας Παρασκευόπουλος. Έγραφε ο στρατηγός στον φίλο του, επίσης στρατηγό, Μπορντό, στο Γκαπ της Γαλλίας: «Περί Στεργιάδου, θα έμαθες τα κατ’ αυτόν. Φαίνεται ότι θα έπαθε διανοητικώς. Δι εμέ πάντοτε υπήρξε μικρόνους, εγωιστής, κρυψίνους και φιλόδοξος. Θα εγράφον πολλά περί αυτού και θα εδείκνυον πόσον η πολιτική του ήτον άσχετος και βλαβερά παρ’ όλην την ψευτογνώμην των ξένων. Δεν είναι όμως του παρόντος. Την εν Σμύρνη δράσιν της Μικρασιατικής Αμύνης εμποδίζει εντελώς. Η ενέργεια του αυτή είναι προδοτική»! Αυτά έγραφε ο στρατηγός Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, έξι μήνες πριν η λάμψη από την καιόμενη Σμύρνη κάψει τα μάτια της Ελλάδας…

Ψόγος από Μαρκεζίνη, Κορδάτο

Ο πολιτικός και ιστορικός Σπύρος Μαρκεζίνης γράφει για τον Αριστείδη Στεργιάδη στην «Πολτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος» του: «Αριστείδης Στεργιάδης. Η περισσότερον αμφιλεγόμενη προσωπικότητα του ελληνικού πολιτικού βίου κατά τη μικρασιατική περίοδο. Διέθετε μεγάλες διοικητικές ικανότητες. Χαρακτηριστικό είναι ότι η αρτιότης και η αποδοτικότητα της διοικήσεως, υπό συνθήκας εξόχως δυσχερείς, εις νέας χώρας όπου το ελληνικό στοιχείο δεν είχε πάντοτε την αριθμητικήν υπεροχήν, έτυχε διεθνούς αναγνωρίσεως. Ο ικανότατος αυτός δημόσιος ανήρ επροκάλεσεν εν τούτοις τόσας εχθρότητας εναντίον του, ώστε απετολμήθη να αμφισβητηθή και αυτή ακόμη η αποδεδειγμένη εντιμότης του. Ο Βενιζέλος τον επέλεξε και ο ίδιος του υπέδειξε να παραμείνει στη θέση του. Παραμείνας εκέρδισε την εκτίμηση των αντιπάλων του. Ζωηρώς κατεκρίθη ως μεροληπτών υπέρ των Τούρκων. Αλλά δια την ακριβοδικαίαν εκτίμησιν των πραγμάτων δεν πρέπει να λησμονήται ότι όταν εκλήθη ούτος υπό του Βενιζέλου να μεταβή εις Μικράν Ασίαν, είχε δημιουργηθεί τόσον βαρύ κλιμα εναντίον της Ελλάδος ώστε ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε περιέλθει εις κατάστασιν απελπισίας και διηρωτάτο αν καλώς είχεν αποδεχθή την εντολήν. Η Ελλάς εξ’ αφορμής των γνωστών πρώτων επειδοδίων είχε καταστή υπόδικος….
Ο Στεργιάδης ήτο αναμφισβητήτως εκκεντρικός. Εκυριαρχείτο από πλέγματα τα οποία καθίστων την προσωπικότητά του αγχώδη. Φυσικά ο τρόπος κατά τον οποίον έφυγεν εκ Σμύρνης δεν είναι δεκτικός ήρεμου εξηγήσεως. Δεν δύναται βεβαίως κάποιος να υποστηρίξει ότι έπρεπε να παραμείνει δια να μαρτυρήση, να αιχμαλωτιστεί ή να αποθάνει. Έπρεπε όμως αναντιρρήτως να φύγει τελευταίος»! Έπρεπε να φύγει τελευταίος! Ακόμα και ο συντηρητικός Μαρκεζίνης το επισημαίνει!

Και ο μαρξιστής ιστορικός Γιάννης Κορδάτος γράφει στην «Μεγάλη Ιστορια της Ελλάδας» του: «Ύστερα από την απόβαση του στρατού στάλθηκε από τον Βενιζέλο στη Σμύρνη ο Αριστείδης Στεργιάδης που ήταν πριν γενικός διοικητής στην Ήπειρο. Ο Στεργιάδης ήταν Κρητικός και προσωπικός φίλος του Βενιζέλου. Είχε τον τίτλο «Ύπατος Αρμοστής» και από την πρώτη μέρα έδειξε πως είχε σκοπό να παίξει το ρόλο του Τούρκου πασά. Ο Στεργιάδης ήταν η προσωποποίηση της αντίδρασης».
Και αυτός ο «λάθος» άνθρωπος είχε κληθεί στην πιο λάθος ώρα, στον πιο λάθος τόπο με τους πιο λάθος αντιπάλους να διευθετήσει ένα «λάθος ζήτημα»…

Δεν τόλμησε να αποχωρήσει με ελληνικό πλοίο

Αυτόπτης μάρτυς, ο Μιχαήλ Ι. Νοταράς, το 1972, στο βιβλίο του «Εις την Ιωνίαν, Αιολίαν και Λυδίαν» περιγράφει τη σκηνή του απογεύματος της Παρασκευής 26 Αυγούστου του 1922, παραμονές της εισόδου των τουρκικών στρατευμάτων στη Σμύρνη: «Αποχωρούσε ο πρώτος και τελευταίος Ύπατος Αρμοστής της Ελλάδος στη μικρά Ασία Αριστείδης Στεργιάδης. Κατέβηκε από το σπίτι του της προκυμαίας, όπου ως τη στιγμή εκείνη έμεναν μαζί του ο γενικός γραμματέας της Αρμοστείας Πέτρος Γουναράκης, ο αντισυνταγματάρχης Νικηφοράκης και ο λιμενάρχης Μπαχάς. Λίγοι άνθρωποι βρίσκονταν εκείνη την ώρα στην προκυμαία. Ένας ξεστόμισε μια βρισιά. Ένας άγγλος αξιωματικός περίμενε με μια ατμάκατο. Ο Στεργιάδης μπήκε στην ατμάκατο και επιβιβάστηκε· ο μόνος Έλλην στο αγγλικό θωρηκτό «Σιδηρούς Δουξ». Ο Ύπατος Αρμοστής της Ελλάδας στη Μικρά Ασία δεν τόλμησε να αποχωρήσει με ελληνικό πλοίο στην πατρίδα του. Όπως όλοι οι τύραννοι την κρίσιμη στιγμή έδειξε τι ήταν: δειλός»!

Το αγγλικό θωρηκτό αποβίβασε τον Στεργιάδη σε ένα λιμάνι της μαύρης θάλασσας. Από εκεί κατέφυγε στη Νίκαια της Γαλλίας όπου και πέθανε στα 1949· δεν γύρισε ποτέ στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο του 1927 τον συνάντησε ο ποιητής Κώστας Ουράνης και του είπε πόσο τον μισούν οι πρόσφυγες διότι τον θεωρούν υπαίτιο της καταστροφής τους.

«Δικαιούμαι να έχω ήσυχον την συνείδησίν μου»

Ακολουθούν αποσπάσματα της συνομιλίας Στεργιάδη – Ουράνη που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», στις 7 Απριλίου του 1927: «Το γνωρίζω, είπε ο Στεργιάδης, γνωρίζω ότι αν πέσω στα χέρια τους θα με σπαράξουν»!
Και συμπλήρωσε ο Στεργιάδης: «Δεν πρόκειται να επιχειρήσω τώρα να σας κάμω ν’ αλλάξετε γνώμην. Κάποτε όμως ίσως γνωσθή η αλήθεια. Και τότε θα ιδήτε, θα ιδούν όλοι, ότι έπραξα το καθήκον μου και δικαιούμαι να έχω ήσυχον την συνείδησίν μου. Δύο υποχρεώσεις είχα: Να φροντίσω ώστε να διαπεραιωθή εις την Ελλάδα ολόκληρος ο στρατός και ν’ αποσοβήσω τον πανικόν μεταξύ τού Λαού. Το πρώτον το κατόρθωσα. Δια να επιτύχω το δεύτερον εβεβαίωνα, ότι η Σμύρνη δεν διατρέχει κίνδυνον αμέσου πτώσεως. Δεν το εβεβαίωνα όμως αυτό εγώ, από το κεφάλι μου. Το εβεβαίωναν οι στρατιωτικοί και υπάρχουν έγγραφα επίσημα αποδεικνύοντα ότι αυτοί το εβεβαίωναν. Έλεγαν ότι θέλουν οι Τούρκοι τουλάχιστον ένα μήνα διά να φθάσουν έως την Σμύρνην. Εγώ δεν έκαμνα άλλο παρά να επαναλαμβάνω τας βεβαιώσεις των. Ταυτοχρόνως όμως δεν έπαυσα ουδ’ επί στιγμήν ζητών από την Κυβέρνησιν των Αθηνών την αποστολήν ικανού αριθμού πλοίων διά την μεταφοράν τού πληθυσμού. Αποδεικνύεται και αυτό δι’ επισήμων εγγράφων. Πταίω εγώ αν τα πλοία δεν εστάλησαν;»
Εις παρατήρησιν, ότι θα ηδύνατο ν’ απευθυνθή εις τα ξένα πολεμικά τα ναυλοχούντα τότε εις τον λιμένα τής Σμύρνης, ο κ. Στεργιάδης υπέμνησεν ότι οι κυβερνήται των είχον ρητάς εντολάς να μη προστατεύσουν τους Χριστιανούς διά να μη δυσαρεστήσουν τους Τούρκους και διά τούτο έφθασαν μέχρι του να εκδιώκουν, ρίπτοντες ζέον ύδωρ, όσους κολυμβώντες έφθασαν μέχρις αυτών ζητούντες βοήθειαν».
Αυτή είναι η άποψη του Στεργιάδη.

Όμως, όπως προκύπτει από τις πράξεις του και από τις αφηγήσεις όλων όσοι τον γνώρισαν και τον υπέμειναν, αλλά και από τη μελέτη των αντιδράσεων του, ήταν μια προσωπικότητα ασταθής (ανώμαλη γράφει ο Βενέζης). Μοναχικός, άφυλος, στεγνός χωρίς καρδιά ακόμα γεμάτος εγωισμό και αυταρχικότητα, χωρίς τη ζεστασιά μιας συντρόφου, ενός παιδιού, περιχαρακωμένος σε ένα μόνο πάθος: να μην ξεφύγει ποτέ από τις εντολές που είχε να εκτελέσει· να πράξει τυφλά αυτό που του είπαν.

Εχθρός για αυτόν δεν ήταν οι Τούρκοι, ήταν οι Έλληνες της Μικρασίας. Αυτούς έπρεπε να κυνηγήσει να τρομοκρατήσει να ταπεινώσει. Η ψυχή του ήταν έτοιμη για τον ρόλο του τυράννου, που του έδιναν οι απόλυτες εξουσίες του. Πρόσβαλε, μαστίγωσε, φυλάκισε, έδειρε με τα ίδια του τα χέρια, έστειλε σε εξορία, ταπείνωσε δεσποτάδες, προεστούς, ανώτατους αξιωματικούς, παλικάρια - εκείνα τα φημισμένα παλικάρια της Ανατολής που αψηφούσαν τον Τούρκο στα χρόνια της παντοδυναμίας του και έκαναν πράξεις παραφροσύνης. Όταν έφθασε στη Σμύρνη οι πρόκριτοι έσπευσαν να τον υποδεχτούν στο διοικητήριο. Ο Στεργιάδης τους κοίταξε ψυχρά, άκουσε ψυχρά τις προσφωνήσεις τους και τέλος τους είπε: «Έφερα μαζί μου, διά να διοικήσω καλώς τον τόπον, ένα βούρδουλα, τον οποίο δεν θα διστάσω να χρησιμοποιήσω σκληρώς και αδιακρίτως!»
Ένας γέρων παλαίμαχος της δημοσιογραφίας, μαχητής της ελληνικής ιδέας στη Μικρασία του απάντησε: «Κύριε Ύπατε Αρμοστή, καλά θα κάμετε να κρεμάσετε τον βούρδουλα εις τον τοίχο. Εκατοντάδες χρόνια περιμέναμε την σημερινήν ημέραν. Μη θέλετε να δηλητηριάσετε τη χαρά μας».

Ο Στεργιάδης ήρθε σε σύγκρουση και με τον μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο, που μέχρι τον Μάιο του 1919 ήταν όχι μόνο πνευματικός ποιμένας, αλλά και εν γένει ηγέτης του ελληνικού στοιχείου – και με πολιτικές εξουσίες. Ο Στεργιάδης ταπείνωσε, πρόσβαλε, μυκτήρισε τους δύο δεσποτάδες που, στα 1922 έμελλε να μαρτυρήσουν και να γίνουν άγιοι της ορθοδοξίας, τον Σμύρνης Χρυσόστομο και των Κυδωνιών Γρηγόριο, ο τελευταίος μάλιστα επέστρεψε στον τόπο του μισοπαράλυτος από εγκεφαλική συμφόρηση μετά τον ψόγο του Αρμοστή!

Ως την 25η Αυγούστου του 1922 - γράφει ο Βενέζης - δυο μέρες πριν μπουν οι Τούρκοι στη Σμύρνη, βρίσκονταν στο λιμάνι της επίτακτα ελληνικά πλοία. Χιλιάδες λαού χριστιανών είχαν κατέβει στην προκυμαία γυρεύοντας να μπαρκάρουν και να σωθούν. Ο Στεργιάδης απαγόρευσε να τους παραλάβουν τα πλοία, που προορίζονταν για την αποχώρηση του ελληνικού στρατού. Καμιά παρέκκλιση, από ένα ξέσπασμα καρδιάς, προς την εντολή των Αθηνών, και προς τη δική του απόφαση. Και ένα πλήθος από αυτόν τον κόσμο χάθηκε από το μαχαίρι του Τούρκου.

Νηφάλιο και αντικειμενικό είναι ένα γράμμα που έστειλε στον Ηλία Βενέζη ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος που υπηρέτησε στο δικαστικό τμήμα της στρατιωτικής διοικήσεως Σμύρνης και γνώριζε όπως φαίνεται την υπόθεση από μέσα. Έγραφε: «Το ότι ο Στεργιάδης παρεμπόδισε με κάθε τρόπο ως την τελευταία στιγμή τη μαζική αναχώρηση Ελλήνων Μικρασιατών, που καταλάβαιναν τι επέκειτο και ήθελαν, πριν επέλθει τελική στρατιωτική κατάρρευση, να απομακρυνθούν από τους τόπους των - προπάντων όσοι είχαν τα μέσα - είναι έξω από κάθε αμφιβολία. Ερωτάται: ενεργούσε ο Στεργιάδης αυτοβούλως ή εκτελούσε οδηγίες που του έρχονταν από ψηλότερα;»…

Ο Στεργιάδης είχε μακεδονική καταγωγή, αλλά γεννήθηκε το 1861 στο Ηράκλειο της Κρήτης. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και στο Παρίσι και στη συνέχεια άσκησε τη δικηγορία στην Κρήτη. Τον Αύγουστο του 1898, δύο από τους αδελφούς του δολοφονήθηκαν από τους Τούρκους, ενώ ο ίδιος μόλις γλίτωσε. Μετά τη συμμετοχή του στο κίνημα του Θερίσου, το 1905, φυλακίστηκε από τους Βρετανούς επί σχεδόν ένα χρόνο. Σε εκείνη τη φάση χρονολογείται η απαρχή της φιλίας του με τον Βενιζέλο και η εμπλοκή του με τα δημόσια.

Ο Στεργιάδης κατηγορήθηκε ότι ήταν από τους πρώτους που εγκατέλειψαν τη Σμύρνη, που περίμενε καρτερικά το τέλος της· άλλοι υποστηρίζουν ότι παρέμεινε στη μαρτυρική πόλη και μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού. Αυτό ακριβώς υποστηρίζει ο σερ Michael Llewellyn - Smith στο βιβλίο του Ionian Vision: Greece in Asia Minor, 1919–1922 on the Minor Asian Campaign) και μάλιστα τονίζει ότι ο Στεργιάδης ήταν ο τελευταίος κρατικός λειτουργός που αναχώρησε από τη Σμύρνη.

Ο αμερικανός διπλωμάτης, ποιητής και φιλέλληνας, Τζορτζ Χόρτον αναφέρει στο βιβλίο του: «Η μάστιγα της Ασίας» για τον Στεργιάδη: «Είχε αυστηρή αίσθηση του δικαίου και τον χαρακτήριζε υψηλό αίσθημα του καθήκοντος. Ζούσε σαν ερημίτης, δεν αποδεχόταν καμιά πρόσκληση και δεν εμφανιζόταν ποτέ σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Επιθυμούσε να μη δέχεται φιλοφρονήσεις και να μη δημιουργεί δεσμούς, έτσι ώστε να μπορεί να αποδίδει δικαιοσύνη σε όλους, υψηλά και χαμηλά ιστάμενους».

«Δεν είμεθα του αυτού υλικού»

Ο Στεργιάδης τρία χρόνια μετά τη συνάντησή του με τον Κώστα Ουράνη και τη συνομιλία τους, μίλησε στον δημοσιογράφο Ανδρέα Αποστολόπουλο που εργαζόταν στην εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ» τον Ιανουάριο του 1930. Ανάμεσα στα άλλα είχε δηλώσει με νόημα: «Είναι πολλοί ακόμη στην Ελλάδα, που γνωρίζουν με ακρίβειαν πως εχρησιμοποιήθην από τον κ. Βενιζέλον και τι έπραξα. Όπως γνωρίζουν την πλαστογράφησιν των πράξεων μου. Αλλά είναι εξίσου βέβαιον – τίποτε άλλο, το βέβαιον μου αρκεί – ότι και εκείνοι, που γνωρίζουν φέρονται απαράλλακτα όπως εκείνοι, που δεν γνωρίζουν. Και ούτε ποτέ ωμίλησαν, για να πουν τι γνωρίζουν. Ούτε ομιλούν. Τούτο διότι δεν είμεθα του αυτού υλικού. Θα έλεγε κανείς πως είτε περιμένουν να ομιλήσω εγώ, είτε ακόμη απορούν γιατί έως σήμερα δεν ωμίλησα»…

Συνεπώς λανθάνει ο Ηλίας Βενέζης, ο χαρισματικός συγγραφέας του θρυλικού μυθιστορήματος «Το νούμερο 31328», όταν γράφει: «Ο Στεργιάδης ουδέποτε μίλησε για όλα αυτά. Το μυστήριο της ψυχής εκείνου του ανθρώπου έμεινε άλυτο. Δεν άφησε ούτε ένα χαρτί, μια εξομολόγηση, ένα ίχνος εξιλασμού. Πέθανε χωρίς ποτέ να ζητήσει συγγνώμη δημόσια. Ακόμα και ο τελευταίος κακούργος αισθάνεται κάποτε την ανάγκη να εξιλεωθεί, να βρει μια δικαιολογία για τις πράξεις του, να πείσει κάποιον πως δεν γινόταν διαφορετικά. Αυτή την ανάγκη της εξομολόγησης δεν την αισθάνθηκε ποτέ ο Στεργιάδης».

Αντίθετα ο Στεργιάδης είχε μιλήσει όχι μία, αλλά δύο φορές. Η Ιστορία ακόμη δεν έχει αποφανθεί πλήρως και αμερόληπτα για την δράση του Στεργιάδη στη Σμύρνη. Εκατό συν έναν χρόνο μετά την Καταστροφή, οι νεκροί περιμένουν…