Μάνος Δανέζης: Εμείς είμαστε ο χρόνος

Η Δύση προσεγγίζει τον χρόνο γραμμικά, η Ανατολή τον προσεγγίζει κυκλικά. Τελικά τι είναι ο χρόνος και ποιος είναι ο σωστός τρόπος προσέγγισής του; Έχει ο χρόνος αρχή και τέλος;

Οι παρανοήσεις όταν αναφερόμαστε στην έννοια «χρόνος» δημιουργούνται επειδή αυτή παίρνει εντελώς διαφορετικό νόημα ανάλογα με την έκταση του χώρου μέσα στον οποίο την αναζητάμε. Στην περίπτωση που αναζητάμε τον χρόνο μελετώντας το Σύμπαν ως μια ενιαία οντότητα, ο χρόνος των ρολογιών και των ημερολογίων μας δεν «υφίσταται» και δεν «παίζει κανέναν ρόλο» στην επιστημονική επεξεργασία του. Σε αυτή την περίπτωση δεν έχει νόημα η ερώτηση αν ο χρόνος έχει αρχή και τέλος, ούτε ενδιαφέρει η φορά του, εφόσον ο χρόνος απλώς δεν υπάρχει. Ο μετρούμενος χρόνος αποτελεί μια ανθρώπινη επινόηση της ρύθμισης της καθημερινής μας ζωής σε σχέση με την κίνηση της Γης γύρω από τον εαυτό της και γύρω από τον Ήλιο μας. Άρα ο μετρούμενος χρόνος είναι μια έννοια συνδυασμένη με την ανθρώπινη ύπαρξη και όχι ένα συμπαντικό μέτρο.

Μπορείτε να μας δώσετε κάποιες περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτή τη συμπαντική κατάσταση «άνευ χρόνου», και πώς δημιουργείται η έννοια του ανθρώπινου μετρούμενου χρόνου;

Απάντηση στο ερώτημα πώς δημιουργείται η έννοια του ανθρώπινου μετρούμενου χρόνου αφού αυτός δεν υπάρχει, έδωσε ο Αντρέι Λίντε περιγράφοντας ότι η έννοια του μετρούμενου «ανθρώπινου χρόνου», όπως και του «χώρου», αποτελεί μια ψεύτικη κατασκευή του ανθρώπινου βιοϋπολογιστή, όταν ο εγκέφαλός του δημιουργεί αυθαίρετες και ανεπίτρεπτες τομές και διαιρέσεις στη συνεχή φύση του σύμπαντος (χωροχρονικό συνεχές). Η δημιουργία αυτών των αυθαίρετων τομών από τον εγκέφαλο δημιουργεί την αίσθηση των εννοιών της αρχής και του τέλους των μετρούμενων γεγονότων, ενώ η θεωρητική μελέτη του είδους των γεωμετριών (τοπολογία) του χώρου όπου εξελίσσονται τα γεγονότα οδηγούν σε λύσεις που θέλουν τον χρόνο κυκλικό ή γραμμικό. Όλα τα προηγούμενα γεγονότα, εκτός της επιστημονικής διερεύνησής τους, καλύπτονται και από φιλοσοφικές απόψεις οι οποίες είναι και γνωστές στους περισσότερους. Όμως το τι αντιλαμβανόμαστε εμείς ως χρόνο δεν είναι το ίδιο και για κάθε άλλο παρατηρητή που βρίσκεται πολύ πολύ μακριά μας και σε κίνηση ως προς εμάς.

Ο φόβος της κοινωνίας θα πρέπει να είναι το πώς θα αρνηθούμε να μετατραπούμε σε τυποποιημένες μηχανές νοημοσύνης 

Υπάρχει κάποια απόδειξη ότι ο ανθρώπινος μετρούμενος χρόνος είναι απλώς κατασκεύασμα του εγκεφάλου μας; Το ότι ο ανθρώπινος χρόνος είναι και ένα κατασκεύασμα του ανθρώπινου εγκεφάλου και όχι μια πρωτογενής συμπαντική πραγματικότητα υπεδείχθη και σε επιστημονική εργασία, όπου αναφέρεται ότι ερευνητές ανακάλυψαν ένα δίκτυο εγκεφαλικών κυττάρων το οποίο εκφράζει την αίσθηση του χρόνου μέσα από εμπειρίες και μνήμες.

Ξέρουμε ότι ο τρόπος μέτρησης του χρόνου είναι ατελής. Γιατί συμβαίνει αυτό; Τι μας εμποδίζει να βρούμε έναν ακριβή και αδιάβλητο τρόπο μέτρησής του;

Ο χρόνος όπως τον μετράνε τα σύγχρονα χρονόμετρα και τα ημερολόγιά μας είναι ακριβέστατος στο επίπεδο των καθημερινών και ευρύτερα κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου. Τα επιστημονικά ερωτήματα και προβλήματα αφορούν τις εσχατιές του μικρόκοσμου (στοιχειώδη σωμάτια, π.χ. μιόνια) και του μεγάκοσμου (κοσμολογικά ερωτήματα). Το σημαντικό όμως είναι ότι ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται συναισθηματικά με εντελώς διαφορετικό τρόπο το ίδιο κλάσμα του μετρούμενου χρόνου που βιώνει. Στην εργασία που αναφέραμε προηγουμένως, σύμφωνα με τον καθηγητή Moser, αποδεικνύεται ότι αλλάζοντας τις δραστηριότητές μας, το περιεχόμενο δηλαδή της εμπειρίας μας, μπορούμε να αλλάξουμε την πορεία του χρονικού σήματος στον πλευρικό ενδορρινικό φλοιό και έτσι τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον χρόνο. Σαν παράδειγμα, σκεφθείτε πόσο γρήγορα αισθανόμαστε ότι περνάει ο χρόνος όταν είμαστε ευτυχισμένοι και πόσο αργά όταν είμαστε δυστυχισμένοι.

Σε κάποια διάλεξή σας έχετε αναφέρει ότι το Μπιγκ Μπανγκ δεν ήταν η αρχή του σύμπαντος, αλλά κάποιο άλλο γεγονός. Μπορείτε να μας πείτε περισσότερα;

Όπως πιστεύουμε σήμερα, το Σύμπαν μας γεννήθηκε από μια «σημειακή ιδιομορφία», και τέτοιες ιδιομορφίες εντοπίζονται θεωρητικά στα κέντρα «λευκών» ή «μελανών» οπών. Την περίοδο μετά απ’ αυτό το γεγονός μπορούμε να τη χωρίσουμε σε μια σειρά χρονικών συμβάντων τις οποίες ονομάζουμε «εποχές του Σύμπαντος». Κάθε εποχή περιγράφεται από μια σειρά συμπαντικών ιδιοτήτων και διαφορετικών φυσικών νόμων. Η πρώτη περίοδος ονομάζεται «εποχή Πλανκ» ή «Κβαντική περίοδος» και η δεύτερη «Εποχή Πληθωριστικής διόγκωσης». Η μελέτη αυτών των δύο συμπαντικών περιόδων αποτελούν το «άγιο δισκοπότηρο» της σύγχρονης Κοσμολογίας. Ένα φαινόμενο που πλησιάζει αυτό το οποίο ονομάζουμε «Μεγάλη Έκρηξη» περιγράφεται από την τρίτη συμπαντική περίοδο. Αν με τον όρο Μεγάλη Έκρηξη εννοούμε ότι αυτή η περίοδος είναι η αρχή του αισθητού και παρατηρούμενου Σύμπαντος και πίσω της δεν υπάρχει κανένα άλλο φυσικό γεγονός, κάνουμε λάθος.

Σε πολλές διαλέξεις σας αναφέρεστε σε θεολογικά, φιλοσοφικά ή ακόμα και μυθολογικά κείμενα για να δείξετε τη διαχρονικότητα κάποιων αληθειών που μόλις τα τελευταία χρόνια αποδείχθηκαν από τη σύγχρονη επιστήμη. Εάν δεν είναι τα μαθηματικά η γλώσσα του Σύμπαντος, τότε ποια είναι;

Ποια είναι εκείνη η κοινή γλώσσα που μπορούσε να γίνει αντιληπτή χιλιάδες χρόνια πριν από ανθρώπους που δεν σχετίζονταν απαραίτητα με κάποια επιστήμη; Το ότι πάρα πολλά αρχαία κείμενα αναφέρονται αναλυτικά και εμπεριστατωμένα σε γεγονότα τα οποία αποδεικνύονται από τη σύγχρονη επιστήμη είναι ένα αναντίρρητο γεγονός. Υποχρέωση των επιστημόνων του κλάδου της ιστορίας και φιλοσοφίας των επιστημών είναι να καταγράφουν αυτά τα γεγονότα, μεταφέροντας αυτές τις γνώσεις στις επόμενες γενιές. Ειδικότερα μέσω της μελέτης αυτών των κειμένων οι θετικοί επιστήμονες ψάχνουν όμορφες ιδέες, οι οποίες πιθανότατα μέσω της αποδεικτικής διαδικασίας θα μπορέσουν να λύσουν σύγχρονα προβλήματα. Σε σχέση με τη φύση των Μαθηματικών, σήμερα αποδεχόμαστε ότι δεν αποτελούν μόνο τη γλώσσα του Σύμπαντος αλλά και τη λογική έκφραση της λειτουργίας και της εξέλιξης των νόμων και των ιδιοτήτων του. Τώρα το πώς κάποιοι πολιτισμοί κατέληξαν σε συμπεράσματα αποδεικνυόμενα από τη σύγχρονη πειραματική διαδικασία ενώ δεν γνώριζαν τα σημερινά μαθηματικά, δεν το γνωρίζω ούτε και μπορώ να κάνω «σενάρια» αφού δεν έχω αποδείξεις.

Η έννοια του μετρούμενου «ανθρώπινου χρόνου», όπως και του «χώρου», αποτελεί μαι ψεύτικη κατασκευή του ανθρώπινου βιοϋπολογιστή

Σας ακούσαμε να λέτε ότι δεν είμαστε Homo sapiens (σοφοί άνθρωποι) αλλά ότι πρέπει να γίνουμε. Τι χρειάζεται κατά τη γνώμη σας για να γίνουμε πραγματικοί Homo sapiens;

Χρειάζεται η παροχή σύγχρονης «γνώσης» και «παιδείας», και όχι απλά εκπαίδευση, όπως γίνεται σήμερα. Στόχος των «σχολείων» όλων των βαθμίδων δεν είναι μονοσήμαντα η επαγγελματική αποκατάσταση, αλλά και η ανάπτυξη της ανθρώπινης «πνευματικότητας», η οποία θα οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας νέας ατομικής, κοινωνικής, και περιβαλλοντικής συνείδησης. Οι κοινωνίες δεν αλλάζουν αλλάζοντας κυβερνήσεις αλλά όταν αλλάξουμε μέσα μας. 

Και από τον άχρονο χρόνο ας επιστρέψουμε στο σημείο του χρόνου που αποφασίσαμε να ονομάσουμε 2020. Ο πλανήτης ετοιμάζεται να υποδεχτεί μια νέα χρονιά και λίγο αργότερα μια νέα δεκαετία. Κλιματική αλλαγή, μετανάστευση, ακραίες πολιτικές φωνές, τεχνητή νοημοσύνη, ταξίδια στη Σελήνη και στον Άρη, επιταχυντές αδρονίων. Το μέλλον μας φαντάζει δύσκολο αλλά ταυτόχρονα και συναρπαστικό. Εσείς πώς αισθάνεστε για την πορεία της ανθρωπότητας;

Ο ρόλος του επιστήμονα είναι να εργάζεται για το επιστημονικό και τεχνολογικό μέλλον και τη σχέση του με την πραγματική κοινωνία των πολιτών χωρίς να εντυπωσιάζεται από τίποτα. Ο πιο αξιόπιστος όμως τρόπος για να σχεδιάσεις το μέλλον είναι να κατανοήσεις τι γίνεται στο παρόν. Ήδη βρισκόμαστε στην εποχή της «Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης», η οποία έχει ως πυρήνα της την Κβαντική Τεχνολογία, την επιστήμη της Πληροφορικής, την αυτοεκπαίδευση των ίδιων των μηχανικών συστημάτων, νέες μορφές ενέργειας και την Τεχνητή Νοημοσύνη. Σήμερα όμως, την ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης τη χρηματοδοτούν άνθρωποι του κέρδους, ενός καταρρέοντος πολιτισμικού ρεύματος προσπαθώντας να την κατασκευάσουν, να την προ
γραμματίσουν, να την ελέγχουν και να την κατευθύνουν σύμφωνα με τα δικά τους δόγματα και τα καλώς ή κακώς προσωπικά τους συμφέροντα. Σήμερα η αγωνία και ο φόβος της κοινωνίας δεν πρέπει να είναι τα ρομπότ και η Τεχνητή Νοημοσύνη αλλά το πώς θα αρνηθούμε σε κάποιους να μετατρέψουν εμάς και τα παιδιά μας σε ρομπότ και τυποποιημένες μηχανές Τεχνητής Νοημοσύνης. Ο κόσμος του κοντινού μας μέλλοντος θα αλλάξει είτε το θέλουμε είτε όχι. Το αν θα αλλάξει προς μια θετική ή αρνητική κατεύθυνση είναι ευθύνη όλων μας.

Παρακολουθούμε το έργο, τις διαλέξεις, τη συγγραφή των βιβλίων σας. Κλείνουμε ωστόσο αυτή τη συνέντευξη κάνοντας μια προσωπική ερώτηση. Τι θα θέλατε να γράφει η επιτύμβια πλάκα σας σε 5 γραμμές; Θα προτιμούσα τίποτα. Αλλά αν επιμένετε…: Προσπάθησα. Θα συνεχίσω να προσπαθώ. Επιτέλους είμαι ελεύθερος. Συνεχίστε τώρα εσείς. Καλή αντάμωση…

[Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Open Life, που κυκλοφόρησε με το Έθνος της Κυριακής, 29 Δεκεμβρίου]