Ναγκόρνο Καραμπάχ: Πώς φτάσαμε στην αναζωπύρωση της διένεξης

Η διένεξη Αρμενίων και Αζέρων-Σύγχρονης Ερντογανικής Ισλαμικής Τουρκίας στο Ναγκόρνο Καραμπάχ έχει έντονο ιστορικό υπόβαθρο και για τους Αρμένιους αποτελεί συνέχεια της γενοκτονίας του 1915 από τους Τούρκους, μια σύγκρουση πολιτισμών. Αρμένιοι υπήρχαν τόσο στην Τσαρική Αυτοκρατορία όσο και σε οθωμανικά βιλαέτια μέχρι την Κιλικία, για παράδειγμα στα Άδανα. Χριστιανοί μονοφυσίτες με έντονη επίδραση από τον Καθολικισμό, λόγω των Σταυροφοριών, με αναπτυγμένη εθνική συνείδηση, νωρίς έθεσαν ζήτημα αποκέντρωση των οθωμανικών βιλαετιών και υπέστησαν τις πρώτες σφαγές από τον Αβδούλ Χαμίτ Β’ το 1894-1896 και πραγματική γενοκτονία το 1915 από την σκληροπυρηνική ομάδα των Νεοτούρκων.

Στην ιδεολογία των Νεοτούρκων, πέρα από το ζήτημα της διαμόρφωσης μιας οθωμανικής ταυτότητας με τον  συγκεκαλυμμένο εκτουρκισμό των Χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν ανεκτά και παντουρκικά σχέδια που υπερτόνιζαν την ανάγκη της ίδρυσης ενός καθαρώς μουσουλμανικού-τουρκικού κράτους με τη συμπερίληψη και των Τούρκων του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας στους Οθωμανούς Τούρκους και την εγκατάλειψη του ουτοπικού σχεδίου των Νεοτούρκων για εκτουρκισμό των Χριστιανών γενικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το σχέδιο αυτό προϋπέθετε τη διάλυση της Τσαρικής Αυτοκρατορίας και δεν ήταν αρχικά στις προτεραιότητες των Νεοτούρκων. 

Αλλά με την προσχώρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1914 στις Κεντρικές Δυνάμεις κατά της Ρωσίας, το ζήτημα απέκτησε επικαιρότητα για τους Νεότουρκους. Ωστόσο, με τη συντριπτική ήττα που υπέστησαν στις αρχές του 1915 τα τουρκικά στρατεύματα στον Καύκασο-τα οποία είχαν πολλά μέτωπα-το σχέδιο προσωρινά εγκαταλείφθηκε από τους Νεότουρκους. Μετά την πτώση του τσάρου η Προσωρινή Κυβέρνηση έδωσε πολιτιστική αυτονομία στις μη ρωσικές εθνότητες, ενώ μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης οι μη ρωσικές εθνότητες διεκδίκησαν το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, δηλαδή την ανεξαρτησία, επωφελούμενες από  τη ρητορική των Μπολσεβίκων.

Οι Μπολσεβίκοι συνθηκολόγησαν με τις Κεντρικές  Δυνάμεις, τον Μάρτιο του 1918, προβαίνοντας σε τεράστιες εδαφικές παραχωρήσεις στους Γερμανούς στο ανατολικό μέτωπο. Οι εξελίξεις αυτές επηρέασαν  και την Οθωμανική Αυτοκρατορία που θεώρησε ότι ήταν μια ιστορική ευκαιρία να εισβάλει στον  Καύκασο, τώρα που επικρατούσε εκεί χάος, η Τσαρική Αυτοκρατορία είχε διαλυθεί, ενώ οι Μπολσεβίκοι δεν  είχαν ακόμα  επιβληθεί. Υπό τουρκική πίεση οι Αζέροι, οι Αρμένιοι και οι Γεωργιανοί συγκρότησαν, τον Απρίλιο του 1918, την θνησιγενή ΄’Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Υπερκαυκασίας’’.

Η Γεωργία αποσκίρτησε ήδη τον Μάϊο, τέθηκε αρχικά υπό την κηδεμονία της Γερμανίας, αργότερα  της Αγγλίας, εξελίχθηκε σε εθνικό κράτος των Μενσεβίκων (εκεί έδρασε αρχικά ο μετέπειτα ηγέτης της ΕΔΑ Ιωάννης Πασαλἰδης). Δυσκολότερα εξελίχθηκε η κατάσταση στη Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν. Δεν υπήρχαν ΄συνθήκες για πραγματικά ανεξάρτητο βίο,  στη άλλοτε τσαρική Αρμενία ο πληθυσμός  διπλασιάστηκε με εισροή προσφύγων από τα οθωμανικά  βιλαέτια, ενώ το Αζερμπαϊτζάν  επιβίωνε χάρη  στη βοήθεια των Νεοτούρκων  και  στο πετρέλαιο του Μπακού  που έγινε στόχος Αρμένιων εθνικιστών και Μπολσεβίκων.

Το φθινόπωρο του 1918 τουρκικά στρατεύματα κατέλαβαν το Μπακού και διέπραξαν αγριότητες σε βάρος των Χριστιανών ( Αρμενίων. Επέμβαση της  Αγγλίας δεν έφερε ποθητά αποτελέσματα. Ναυάγησαν οι ελπίδες των Αρμενίων να γίνουν  πρώτα βάση των αντιμπολσεβίκων (Ντενίκιν) ή αμερικανικό προτεκτοράτο, μετά την απομάκρυνση του Ουίλσων δεν υπήρχε αμερικανικό ενδιαφέρον για αρμενικό κράτος, ή να καταλάβουν τα άλλοτε οθωμανικά βιλαέτια, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνθηκολόγησε με την Αντάντ (29 Οκτωβρίου 1918).

Σταδιακά άνοιγε ο δρόμος για την πλήρη επικράτηση των Μπολσεβίκων στον Καύκασο, παρόλο που στο Αζερμπαϊτζάν υπολείμματα Νεοτούρκων, εμφορούμενα ακόμα  από τον παντουρκισμό, αντιστέκονταν στους Μπολσεβίκους. Τώρα που η παλιά  σκληροπυρηνική φρουρά των Νεοτούρκων κατέρρευσε, από την Οθωμανική Αυτοκρατορία άρχισε να αναδύεται το τουρκικό εθνικό  κράτος  στη Μικρά Ασία υπό τον Ατατούρκ, που ήταν Νεότουρκος, αλλά όχι στον στενό κύκλο του Ενβέρ πασά. Στον Καύκασο σταδιακά επικρατούσαν οι Μπολσεβίκοι.     

Aκριβώς αυτή η απρόσμενη σύμπτωση τουρκικών και σοβιετικών τώρα συμφερόντων κατά Αγγλογάλλων και  Ελλήνων, η εγκατάλειψη παντουρκικών σχεδίων από τον Ατατούρκ στο Καύκασο και η προσπάθειά του για ένα μουσουλμανικό-τουρκικό κράτος στη Μικρά  Ασία και την Ανατολική Θράκη, με την εκδίωξη των Ελλήνων, ήταν βασικοί παράγοντες της τουρκοσοβιετικής προσέγγισης το 1921 με βασικά σημεία τη βοήθεια του Λένιν προς τον Ατατούρκ, την παράδοση δύο αρμενικών περιοχών (Καρς και Αρδαχάν) στον Ατατούρκ και την εμπέδωση  της σοβιετικής εξουσίας στον Καύκασο με την εγκατάλειψη από την πλευρά της νέας Τουρκίας παντουρκικών σχεδίων στο Αζερμπαϊτζαν που εντάχθηκε στη Σοβιετική Ένωση το 1922. Πόση πικρία νιώθει σήμερα ένας Αρμένιος, όταν από το Ερεβάν αντικρύζει το ιστορικό όρος Αραράτ (ο μύθος της Κιβωτού του Νὠε)  που  βρίσκεται σε τουρκική επικράτεια. Αλλά και η Γαλλία  στην πράξη ακύρωσε την ουδέποτε επικυρωθείσα  Συνθήκη των Σεβρών. Για να επιβληθεί στη Συρία και το Λίβανο ως αποικιοκρατική δύναμη, η Γαλλία εγκατέλειψε την  Κιλικία και τους Αρμένιους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (1921).

Το Ναγκόρνο Καραμπάχ είχε αποκτήσει, ως αρμενικός θύλακας,  αυτονομία το 1923 εντός του σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν.  Αξίζει να τονίσουμε ότι οι περισσότεροι Αζέροι εντάχθηκαν στο σιϊτικό Ιράν στο Μεσοπόλεμο  με την Ταυρίδα ως κέντρο. Παρόλα αυτά στην πρόσφατη κρίση συμπαραστάθηκαν στους Σουνίτες Αζέρους του Μπακού, ενώ το Ιράν τήρησε επίσημα ουδετερότητα στο τεκταινόμενα στο Ναγκόρνο—Καραμπάχ.      

Στη σοβιετική εποχή δεν φάνηκε ότι υπήρχαν συγκρούσεις Αζέρων και Αρμενίων. Αλλά όταν η Αρμενία και το ΑζερμπαἹτζάν έγιναν ανεξάρτητα κράτη, αναβίωσαν οι παλαιοί φόβοι των Αρμενίων το 1991 (ήδη ακόμα στην εποχή του Γκορμπατσώφ το 1988) για τους καταπιεστές  Αζέρους  και οι Αρμένιοι ζητούσαν την ένταξη του Ναγκόρνο-Καραμπάχ de jure στην Αρμενία. Στις ένοπλες συγκρούσεις το Αζερμπαϊτζάν δεν επέβαλε την κυριαρχία του και από το 1994 γίνεται λόγος  για ΄΄παγωμένη διένεξη’’. Το Ναγκόρνο-Καραμπάχ δεν αναγνωρίστηκε διεθνώς ως αποσχισθείσα, ανεξάρτητη  περιοχή, ούτε από την Αρμενία. Η Αρμενία υποστηριζόταν τότε από τη Ρωσία, η Σοβιετική Ένωση είχε διαλυθεί στα τέλη του 1991.

Σήμερα η  παρωχημένη νεοθωμανική Τουρκία του Ερντογάν , παρέχοντας οπλισμὀ, στρατιωτικούς συμβοὐλους  και τζιχαντιστές από τη Συρία, παρακίνησε το Αζερμπαϊτζάν σε μια κεραυνοβόλα στρατιωτική επιχείρηση  κατάληψης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (αλληλεγγύη στο πεδίο της μάχης και στο  τραπέζι των διαπραγματεύσεων, έλεγε ο Τσαβούσογλου), αλλά δεν έφερε τα επιθυμητά αποτελέσματα, χάρη στη σθεναρή αντίσταση των ντόπιων Αρμενίων, της βοήθειας της Αρμενίας και της κινητοποίησης της αρμενικής διασποράς. Η υπόθεση θυμίζει τη σερβική Κράϊνα το 1991—1995, αλλά η κροτική αντεπίθεση το καλοκαίρι του 1995 υποστηρίχθηκε σθεναρά από τους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ κατά σερβικών στόχων.  

Για την επίτευξη πολιτικής λύσης η Τουρκία αποκλείστηκε επίσης από μια συμμετοχή της στην ομάδα επαφής του Μίνσκ (συμμετέχουν οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Ρωσία και η Γαλλία). Κομβικός είναι ο ρόλος της Ρωσίας που πρότεινε εκεχειρία, κινούμενη προσεκτικά και έχοντας καλές σχέσεις και με το Ερεβάν και με το Μπακού. Προφανώς  η Μόσχα δεν θέλει η σύγκρουση να εξελιχθεί σε γενικευμένη σύρραξη Αρμενἰας-Αζεμπαϊτζάν, κάτι που θα υποχρέωνε νομικά  τη Μόσχα να πάρει θέση υπέρ της Αρμενίας, αφού έχει συνθήκη συμμαχίας. Παρόλο που ο νέος πρωθυπουργός της Αρμενίας,  ο λαϊκιστής Νικόλ Πασινιάν, ήρθε στη εξουσία το 2018 ύστερα από μια βελούδινη επανάσταση , με την πρόθεση να ενισχύσει τις επαφές με τη Δύση, δεν έθιξε τις επαφές τις Αρμενίας με τη Ρωσία.

΄Η Αρμενία, είπε, είναι στο Νότιο Καύκασο το μοναδικό εμπόδιο για την επεκτατική, ιμπεριαλιστική πολιτική της Τουρκίας, πρόκειται για την απορρόφηση του Αζερμπαϊτζάν από την Τουρκία, όχι απλά για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ  που είναι Αρμενία. Τελεία και παύλα΄΄. Αρνήθηκε κάθε συζήτηση με το Μπακού για το θέμα. Στον Καύκασο διακυβεύονται ζωτικά ρωσικά συμφέροντα για να δεχτεί η Ρωσία μια ταπείνωση της Αρμενίας προς όφελος της Ερντογανικής Τουρκίας. Οι σχέσεις Τουρκίας-Ρωσίας είναι σχέσεις τακτικισμού, πραγματική λυκοφιλία, ο Ερντογάν είναι στο ναρκοπέδιο του Πούτιν στον Καύκασο, επισπεύδοντας την κατάρρευσή του. Ο Πούτιν διαχώρισε νομικά τις συμμαχικές υποχρεώσεις  της Ρωσίας προς τη Αρμενία, από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ για το οποίο θα προωθήσει  ειρηνική λύση, μάλλον διχοτόμηση μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, μετά την ανάπτυξη  δυνάμεως κυανοκράνων.