Η παγκόσμια απειλή της ακροδεξιάς: Ο επαρμένος Τραμπ και η ανάγκη επαγρύπνησης για τη δημοκρατία

Όταν το 2017 με την εκλογή του Τραμπ ως 45ου Προέδρου της Αμερικής, έγραψα ότι «ο απρόβλεπτος και δήθεν αντισυστημικός Τραμπ από την πρώτη στιγμή κατήργησε τους νόμους που αφορούσαν σε περιβάλλον, πράσινη ανάπτυξη, κλιματική αλλαγή, κάτι το οποίο αποτελεί μια κάκιστη αρχή», ορισμένοι με επέκριναν που βιάστηκα να τον υπονομεύσω. Τον μεγάλο ηγέτη. Που προέκυψε στην πολιτική παρότι δεν ήταν ποτέ σχετικός με αυτήν. Δεν ήταν δηλαδή ο ίδιος γέννημα-θρέμμα ενός πολιτικού αγώνα που τον έκανε δημοφιλή και λαοπρόβλητο, αλλά με το πρόσχημα του δήθεν «αντισυστημικού», συσπείρωσε γύρω του απροσδιόριστες φυσιογνωμίες που νόμισαν ότι τους εκφράζει.

Η ακροδεξιά έπαρση και η φιλαυτία με την οποία ο Πρόεδρος Τραμπ αντιμετώπισε την πολιτική, σαν περιστασιακός χομπίστας, είχαν δείγματα θράσους και επικινδυνότητας. «Άθλιο, αμόρφωτο, και επικίνδυνο κλόουν» τον χαρακτήρισε ο Μάικλ Μουρ. «Άξεστο δημαγωγό» και «πλουτοκράτη φωνακλά», άλλοι. Οι ιστορικοί του αναχρονισμοί, οι γλωσσικές παραδρομές, και κυρίως οι αντιεπιστημονικές του παρεμβάσεις, έδειχναν την αμάθειά του. Θα μπορούσε ακόμη κανείς να τον χαρακτηρίσει ως εγωπαθή, και να γελάσει με το επαρμένο ύφος, τα ακριβοπληρωμένα μαλλιά-φετίχ και τον κομπασμό του.

Θα μπορούσε κανείς να γελάσει και για το γεγονός οτι ένας τέτοιος αλλόκοτος κυβερνήτης, βρήκε και συσπείρωσε εκείνο το αλλοπρόσαλλο πλήθος, των μεταλλαγμένων και των κερασφόρων. Ένα συνονθύλευμα, από φιγούρες του παρελθόντος και των φυλών που έχει εξοντώσει η Αμερική, ή από φαντάσματα που σιωπούσαν καιρό και ο Τραμπ τους έδωσε φωνή. Ή, ακόμη, ζωντανεμένα ζόμπι που βγήκαν από τους τάφους τους για να χορέψουν στο Καπιτώλιο τον πολεμικό τους χορό (: Thriller, του Μάικλ Τζάκσον), αφήνοντας πίσω τους σκιές ονείδους.

Η περίπτωση Τραμπ, όμως, και το γεγονός της εισβολής δεν είναι κάτι το οποίο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί με γέλια. Ο ίδιος, δηλαδή, δεν συνιστά απλώς ένα καρτούν, ικανό μόνο να τροφοδοτεί τις γελοιογραφίες. Επίσης, και οι ψηφοφόροι του, δεν είναι ανυπόστατες, εξαϋλωμένες παρουσίες που εύκολα θα χαθούν. Ο Τραμπ, όσο ακατανόητο κι αν φαίνεται, γοήτευσε τους φτωχούς! Ο απόλυτος εκπρόσωπος της πλουτοκρατίας επονομάστηκε από πολλούς «γητευτής των φτωχών». Ένας χρεωκοπημένος φοροφυγάς, βάζοντας τη μάσκα του αντισυστημικού, έδωσε την εντύπωση του κοινωνικού μεταρρυθμιστή! Ο απόλυτος εκφραστής του καπιταλισμού, από ακροδεξιός φασίστας, θεωρήθηκε από τον μισό πληθυσμό της Αμερικής «επαναστάτης»! Πού οφείλεται, αλήθεια, αυτό;

Το 2016 η ομάδα ή η τάξη των ανθρώπων που προσέλκυσε ο Τραμπ ήταν η «apolitik», εκείνη δηλαδή που μέχρι τότε αδιαφορούσε για την πολιτική. Οι απολίτικοι λευκοί ψηφοφόροι, και ειδικότερα εκείνοι οι οποίοι δεν είχαν σπουδάσει και δεν είχαν αποκτήσει πτυχίο, οι «αμόρφωτοι» φτωχοί, ήταν αυτοί που έδωσαν στον Τραμπ το προβάδισμα. Το 2020, ωστόσο, αυξήθηκαν οι ψήφοι του και στις μειονότητες (!), που λογικά θα έπρεπε να πρόσκεινται πολιτικά στον αριστερό χώρο. Εξάλλου, και οι πανεπιστημιακού επιπέδου ψηφοφόροι τον αντάμειψαν, για τις φορολογικές μειώσεις που πέτυχε προς όφελος της τάξης των πλουσίων. Ένας συνδυασμός συνιστωσών αντίθετων μεταξύ τους, συνισταμένη των οποίων ήταν ο Τραμπ, αποτέλεσαν ένα ισχυρό και με ακραία εθνικιστικά μοτίβα, μέτωπο.

Οι «αμόρφωτοι» ή - κομψότερα - οι «λιγότερο μορφωμένοι ψηφοφόροι», καθώς δεν ασχολούνται με πολιτικές αναλύσεις, δεν εμβαθύνουν και δεν επιβεβαιώνουν τα γεγονότα, διακατέχονται από το θυμικό και όχι από τη λογική, και επηρεάζονται εύκολα από τα ψέματα και τον λαϊκισμό ενός Προέδρου. Μη διαβάζοντας όμως εφημερίδες, άρθρα και σχετικά βιβλία, τα ιντερνετικά μέσα τους απορροφούν, με ό,τι διαστρεβλωτικό και συνομωσιολογικό ρίχνεται στον εγκέφαλό τους. Μια ακαλλιέργητη συνείδηση αφομοιώνει άκριτα τις αντιεπιστημονικές, μεταφυσικές, υπερφίαλες θεωρήσεις, τα fake news και την παραπληροφόρηση.

Ο Τραμπ δεν υπήρξε εκφραστής της πολιτικής ορθότητας. Με το προσωπείο, όμως, του «αντισυμβατικού», του «λαϊκού», του «ηγέτη των φτωχών» γοήτευσε μια μερίδα κόσμου που ένιωθε περιθωριοποιημένη από το υπάρχον πολιτικό «σύστημα». Πίστευε ότι δεν ακούγεται η φωνή της κι ότι αμφισβητείται ο λόγος της, ενώ ο «Πρόεδρος» της έδινε υπόσταση. Στις αναφορές ενός σύγχρονου δημαγωγού, όπως ο Τραμπ, το καλύτερο ως κύρια ύλη είναι το θέμα της «φτώχειας». Και «πιάνει», ακριβώς επειδή το άνοιγμα της ψαλίδας μεταξύ πολύ φτωχών και πολύ πλουσίων υφίσταται, και συνεχίζεται, έχοντας μάλιστα λάβει τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη δραματικές ή και τρομακτικές διαστάσεις.

Εκτός από την φτώχεια, ο Τραμπ, αποφεύγοντας τη λογική και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα, κατέφυγε στον συναισθηματισμό, που αποτελεί προσφιλές και εύπεπτο καταφύγιο για τον λαϊκισμό. Η «αλλαγή» (Change) ως αίτημα μπορεί να υπήρχε στους πολίτες των ΗΠΑ και πριν από την υποψηφιότητα Τραμπ, αλλά μέσω της λαϊκιστικής του συνθηματολογίας κατοχυρώθηκε σ’ αυτόν. Η «αλλαγή» της άδικης σε βάρος τους κατάστασης, της φτώχειας και της περιθωριοποίησης, λειτούργησε καταλυτικά προς την υποστήριξή του.

Το πιο χαρακτηριστικό, ωστόσο, του ιδεαλισμού του ήταν το κυρίαρχο σύνθημα που χρησιμοποίησε: «Make America great again». Το σύνθημα αυτό ουσιαστικά είναι κενό περιεχομένου, μπορεί ωστόσο να ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως - όπως και έγινε, καθώς κάθε άτομο διαθέτει διαφορετική αντίληψη περί του τι είναι «σπουδαίο». Σημειολογικά αυτό το σύνθημα υπενθυμίζει το αντίστοιχό του: «Deutschland über alles», που (παρότι στην πραγματικότητα υπήρχε πριν την εγκαθίδρυση του Χίτλερ) συνδέεται με το καθεστώς του Τρίτου Ράιχ. Υπάρχει, επομένως, μια εκλεκτική συγγένεια μεταξύ των δύο εθνικιστικών ιδεολογιών.

Τα παραπάνω επισημαίνονται προκειμένου:

α) να διαφανεί το βαθύ πολιτικό χάσμα που δημιουργήθηκε ή αποκαλύφτηκε, με εκφραστή τον Τραμπ, στην σημερινή Αμερική.

β) να επισημανθεί το υπαρκτό αδιέξοδο επικοινωνίας που έχει προκληθεί μεταξύ κοινωνικών ομάδων της χώρας και να αναζητηθεί η αντιμετώπισή τους.

γ) να αναδειχθεί η προερχόμενη εκ της ακροδεξιάς απειλή προς την Αμερική αλλά και προς την Ευρώπη, η οποία διαρκώς διογκώνεται, και

δ) να δειχθεί ότι η Δημοκρατία είναι αξία επαπειλούμενη, και ότι ο ακροδεξιός λαϊκισμός είναι ίσως προ των πυλών.

Επιλεγόμενα

1. Η κρίση στην Αμερική δεν συνιστά κάτι καινούριο, αλλά ήταν κάτι που υπέβοσκε από καιρό. Η εισβολή στο Καπιτώλιο έδειξε ότι υπάρχει ένα διαμορφωμένο ρεύμα, η δυναμική του οποίου δεν μπορεί να υποτιμηθεί, ούτε ν’ αγνοηθεί. Είναι λάθος να πιστέψει κανείς πως αυτό το ρεύμα θα υποχωρήσει αυτομάτως μόλις  απομακρυνθεί ο Τραμπ από το πολιτικό προσκήνιο.  Αυτό σημαίνει πως τόσο μέσα στο Κόμμα των Ρεπουμπλικάνων, όσο και εντός μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων έχουν δημιουργηθεί εύφλεκτες ζώνες, έτοιμες για ανάφλεξη και για ακραία πόλωση. Είναι πιθανό να αναμοχλεύονται συνεχώς νέες «εξεγέρσεις» των «αδικημένων» τραμπικών, και στην Αμερική και στην υπόλοιπη Ευρώπη (με άλλες ονοματολογίες). Το αίτιο των πιθανολογούμενων τέτοιου είδους κρίσεων είναι πρώτα-πρώτα οικονομικοί, καθώς η δύση έχασε πλέον τον ηγεμονικό της ρόλο.
2. Ο λαϊκισμός ως τάση και στάση δεν συνιστά εφεύρεση του προκλητικού Τραμπ, αλλά αποτελεί ένα παγκοσμιοποιημένο φαινόμενο, το οποίο στις μέρες μας, από κοινού με τον καπιταλισμό, αποτελούν το δομικό δίδυμο των δήθεν «αντισυστημικών», ανεξαρτήτως του πολιτικού τους εκφραστή. Στην Αμερική είχε αρχίσει μια τάση να σέρνεται προς την άκρα δεξιά πριν από τον Τραμπ. Ευτυχώς, όμως, εκεί ίσχυσε η παράμετρος του ιδιότυπου προσώπου Τραμπ, που υπονόμευσε τον Τραμπ ως Πρόεδρο. Ο χαρακτήρας του δηλαδή, με την νοσηρή φιλαρέσκειά του, αυτοϋπονόμευσε τον Πρόεδρο Τραμπ, συμβάλλοντας σημαντικά στην απομυθοποίησή του και στην απώλεια της επιρροής του.
3. Σήμερα η Αμερική αποτελείται από μια διχασμένη κοινωνία. Υπάρχει ζήτημα συμφιλίωσης. Ο νέος Πρόεδρος δεν μπορεί από μόνος του να επιφέρει μια ισορροπία αν δεν συνεργαστεί και με τον πυρήνα του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Το Κόμμα των Δημοκρατικών οφείλει να αξιοποιήσει το δώρο που έκανε προς αυτούς ο Τραμπ με την αλαζονεία του. Θα πρέπει, δηλαδή, οι πολιτικές επιλογές να είναι τέτοιες, ώστε να διευκολύνεται ο απεγκλωβισμός του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος από τον Τραμπ.  Οι Δημοκρατικοί, μαζί, και όχι ο Μπάϊντεν μόνος του, χρειάζεται να κινηθούν προς την κατεύθυνση συμφιλίωσης με την μερίδα του κόσμου που αισθάνεται περιθωριοποιημένη. Μ’ άλλα λόγια, η ηγεσία θα πρέπει να αποκόψει τις τοξικές επιρροές του Τραμπ, χωρίς όμως να κόψει τις γέφυρες προς αυτούς τους πολίτες, αποκαθιστώντας την ουσιαστική ενότητα.
4. Ο καπιταλισμός, εντέλει, εμφανίζει επαναλαμβανόμενες κρίσεις, παρότι - δυστυχώς - δεν έχει αντίπαλο. Και όσο μεν υπήρχε το γόητρο και η προστασία που απέρρεε από τον υπαρκτό σοσιαλισμό, υπήρχε και μια εγκράτεια. Σήμερα, όμως, ο καπιταλισμός έχει κυριαρχήσει κατά κράτος, και ως παμφάγο ον, ίσως θέλει, αν μπορούσε, και να μας φάει ζωντανούς. Η αλήθεια είναι πως η ακροδεξιά έχει παγκοσμίως αγριέψει. Για την αποφυγή μιας παγκόσμιας δυστοπίας χρειάζεται, επομένως, μεγάλη επαγρύπνηση. «Δημοκρατία» δεν είναι μια (παγιωμένη) κατάσταση. Είναι μια πρακτική, μια εγρήγορση και μια συνεχής διεκδίκηση. Να μην την θεωρεί, συνεπώς, κανείς μας δεδομένη, γιατί - μένοντας παθητικός παρατηρητής των εξελίξεων - μπορεί να ξυπνήσει μια μέρα και να μη ζει πλέον σε καθεστώς δημοκρατίας…