Ισπανικός Εμφύλιος 1936-1939: Το «πρελούδιο» της Ευρωπαϊκής καταστροφής

Ήταν 85 χρόνια πριν, λίγο πριν το χάραμα της 17ης Ιουλίου του 1936 στις 5:00 π.μ, όταν το στρατιωτικό πραξικόπημα του Αφρικανικού Στρατού της Ισπανίας εκκινούσε την επανάσταση από το Προτεκτοράτο του Μαρόκο και τις Κανάριες Νήσους. Ίσως ο δημοφιλέστερος εμφύλιος του προηγούμενου αιώνα, ο Ισπανικός, θα βρισκόταν οσονούπω ante portas της Ιβηρική χερσονήσου, και ο πόλεμος θα γινόταν η τέλεια πρόβα μάχης πριν τον Β΄Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Ισπανικός εμφύλιος τα προσέφερε όλα. Από τη μία, η δημοκρατικά εκλεγμένη αριστερή κυβέρνηση, θα συνάσπιζε κοινό μέτωπο με δημοκρατικά, σοσιαλιστικά, κομμουνιστικά, αναρχοσυνδικαλιστικά και αυτονομιστικά ρεύματα της χώρας. Από την άλλη, ο στρατός, τα ακροδεξιά κόμματα, ο συντηρητικός καθολικισμός, αλλά και, πολύ σύντομα, ο φασισμός και ναζισμός θα έπαιρναν μέρος στο σκοπό της επανάστασης.

1931-1936: Ο δρόμος προς την επανάσταση

Στις αρχές της δεκαετίας, ο ενθουσιασμός ήταν μεγάλος. Η ιστορική μετάβαση της χώρας, από τη στρατιωτική δικτατορία του Πρίμο ντε Ριβέρα (1923-1930) στην εγκαθίδρυση της «Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας», έδινε την προοπτική μίας πολιτειακής μεταρρύθμισης που θα απομάκρυνε τον στρατό και τη μοναρχία από τα κέντρα εξουσίας.

Στις εκλογές του Απριλίου του 1931 η Αριστερά θα σημειώσει μία εμφατική νίκη. Στα δύο χρόνια εξουσίας της όμως, αν και υπήρξαν μεταρρυθμιστικές πρωτοβουλίες (η αγροτική μεταρρύθμιση, η προστασία στην εργατική τάξη, η αξιοσημείωτη μείωση των εξουσιών της Καθολικής Εκκλησίας κ.α.), η μερική και καθυστερημένη εφαρμογή του προγράμματος θα επιφέρει εσωτερική τριβή και απομάκρυνση σημαντικής μερίδας των υποστηρικτών της.

Στις εκλογές του Νοεμβρίου του 1933, οι συσχετισμοί θα έχουν αλλάξει. Τα επόμενα δύο χρόνια εξουσίας της Δεξιάς θα είναι για την Αριστερά τα «μαύρα χρόνια» («bieno negro») της φασιστικής απειλής και της σκληρής καταστολής. Χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν, τραυματίστηκαν και φυλακίστηκαν αυτή τη περίοδο.

Η καταστολή των ανθρακωρύχων απεργών της Αστούριας το 1934 αποτελεί και το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα κρατικής βίας. Εκεί, μία ειδική μονάδα του Ισπανικού στρατού από το Μαρόκο, με ηγέτη τον μελλοντικό δικτάτορα, στρατηγό Φρανθίσκο Φράνκο Μπααμόντε, θα είναι υπαίτια για το θάνατο περίπου 2,000 διαδηλωτών. Η χώρα βρισκόταν ήδη στα πρόθυρα εμφυλίου.

Εκλογές 1936: Η συμμαχία της Αριστεράς στην εξουσία

Όταν η δεξιά συγκυβέρνηση κατέρρευσε υπό το βάρος οικονομικών σκανδάλων και πολιτικών διαμαχών, οι νέες εκλογές προκηρύχθηκαν για τον Φεβρουάριο του 1936. Η Αριστερά ενδιαμέσως είχε διαμορφώσει μία νέα ευρεία συμμαχία («Frente Popular») που εκπροσωπούσε ως μείζονες δυνάμεις τους σοσιαλιστές και δημοκράτες. Μαζί τους σε διαφορετική κλίμακα υποστήριξης οι κομμουνιστές, οι Καταλανοί αυτονομιστές, όπως και τα σοσιαλιστικά-αναρχικά συνδικάτα. Στην αντίπερα όχθη, ένα εθνικό μέτωπο δεξιών κομμάτων.

Η Ισπανία, διχασμένη και ριζοσπαστικοποιημένη όσο ποτέ, οδηγείται στις εκλογές με διακύβευμα το μέλλον της χώρας. Για τη Δεξιά, αυτός ήταν ένας αγώνας μεταξύ «καλού και κακού», μεταξύ «καθολικισμού και κομμουνισμού», «της Ισπανίας των αρχαίων παραδόσεων ή την αντιεθνική Ισπανία της καταστροφής». Από την άλλη, αριστερές φωνές απειλούσαν να επαναλάβουν ότι είχε διαδραματιστεί στην Οκτωβριανή Επανάσταση.

Όταν οι ψήφοι καταμετρηθούν, το ενωμένο μέτωπο της Αριστεράς θα είναι ο μεγάλος νικητής. Εάν και η διαφορά σε απόλυτους αριθμούς είναι οριακή, με την Αριστερά να συγκεντρώνει 4,654,111 ψήφους και τη Δεξιά 4,503,524 ψήφους, η επικράτηση κοινοβουλευτικά, λόγω του εκλογικού νόμου, είναι συντριπτική (278 έναντι 124 έδρες).

Η ενότητα των νικητών, ωστόσο, θα κρατούσε όσο και οι εκλογές. Η νέα κυβέρνηση σύντομα θα επαναφέρει τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές της περιόδου 1931-1933, προβαίνοντας σε απελευθερώσεις πολιτικών κρατουμένων, την απαλλοτρίωση μεγάλων κτημάτων γης, και προσφέροντας την αυτονομία στη Καταλονία - κάτι που θα υποσχεθεί και στους Βάσκους.

Πάραυτα, χωρίς τη στήριξη των περισσοτέρων κομμάτων, η κυβέρνηση ήταν από την πρώτη μέρα αδύναμη. Απεργίες οργανώθηκαν σε πολλά αστικά κέντρα. Το κάψιμο εκκλησιών - έντονος αντικληρικός ρεφορμισμός -  ήταν ακόμα πιο εκτεταμένο από το 1931, και η απουσία ισχυρού κεντρικού ελέγχου θα παρέχει την τέλεια προπαγανδιστική αφήγηση στη Δεξιά.

Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1936

Το σκηνικό επισπεύδει τη συνωμοσία του στρατού, που θεωρούσε τη χώρα στα πρόθυρα μίας αναρχοκομμουνιστικής επανάστασης. Πολλοί στρατιωτικοί, μεταξύ τους και ο Φράνκο, ύφαιναν το σχέδιο του πραξικοπήματος από τις πρώτες κιόλας μετεκλογικές ημέρες. Από τη μεριά της η κυβέρνηση, δίχως να έχει εμπιστοσύνη στο στρατό που αναφανδόν ήταν αντιδημοκρατικός, θα καθαιρέσει τον Φράνκο από Αρχηγό Επιτελείου και θα τον μεταθέσει στις Κανάριες Νήσους. Από εκεί, και με πρωτοστάτη τον πραξικοπηματία στρατηγό, Εμίλιο Μόλα, στις 17 Ιουλίου 1936, η επανάσταση θα ξεκινούσε από το Ισπανικό Μαρόκο και τις Κανάριες Νήσους.

Τις επόμενες δύο μέρες ο πόλεμος επεκτείνεται στην κυρίως επικράτεια. Στις 21 Ιουλίου, οι 30 από τις 50 περιφερειακές πρωτεύουσες της χώρας βρισκόντουσαν στα χέρια των επαναστατών με πολλούς πολίτες και σώματα στρατού-ασφαλείας να στηρίζουν τους εξεγέρτες. Ωστόσο, σε πολλά από τα αστικά κέντρα, ο στρατός και η αστυνομία παρέμειναν πιστοί στη δημοκρατική κυβέρνηση. Σύντομα, οι εργάτες σε Μαδρίτη, Βαρκελώνη και τη Χώρα των Βάσκων, θα πάρουν τα όπλα για να συμπαραταχθούν απέναντι στους Εθνικιστές.

Το ανατολικό και δυτικό κομμάτι παρέμεινε κατα κύριο λόγο στη δημοκρατική κυβέρνηση. Οι πραξικοπηματίες κατείχαν εδάφη στη νοτιοδυτική, δυτική και, εν μέρει, κεντρική επικράτεια.

Ήδη από τις πρώτες μέρες καταγράφονται ανηλεείς βιαιότητες και από τις δύο μεριές. Στις περιοχές που επιβλήθηκαν, οι Εθνικιστές δολοφόνησαν μεγάλο αριθμό πολιτών. Στη μεριά των Δημοκρατικών εφαρμόστηκε επαναστατικό δίκαιο με λαϊκά δικαστήρια και πάμπολλες εκτελέσεις ταξικών εχθρών ή μελών του κλήρου. Περίπου 6,000 μοναχοί, καλόγριες και παπάδες θανατώθηκαν, ενώ πολλές εκκλησίες βανδαλίστηκαν ή κάηκαν.

Ο Φασισμός και Ναζισμός στο Πλευρό των Επαναστατών

Το εκκρεμές της στρατιωτικής ισχύος αλλάζει στα τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου του 1936, εκεί που οι Μουσολίνι και Χίτλερ παρέχουν τα απαιτούμενα αεροσκάφη ώστε να μεταφερθούν οι 30,000 έμπειροι στρατιώτες του Φράνκο από το Μαρόκο στην καρδιά της Ισπανικής επικράτειας.

Αυτή θα ήταν μόνο η αρχή μίας διαρκώς αυξανόμενης στήριξης που η Ιταλία και Γερμανία θα προσέφεραν στον μελλοντικό δικτάτορα. Πολύ σύντομα, και ο ιδιάζων δικτάτορας της Πορτογαλίας, Αντόνιο ντι Ολιβέιρα Σαλαζάρ, θα στήριζε τον σκοπό των επαναστατών φοβούμενος την «κόκκινη απειλή» στα σύνορα της χώρας του.

Η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία, όντας διστακτικές στην ιδέα να στηρίξουν εξοπλιστικά τους σοσιαλιστές στην Ισπανία, αλλά και με το φόβο μήπως μετεξελιχθεί ο τοπικός εμφύλιος σε Ευρωπαϊκό πόλεμο, πρωτοστάτησαν στην προώθηση διπλωματικής συμφωνίας. Με δόσεις ιστορικού κυνισμού οι προσπάθειες τους θα ευοδωθούν όταν 24 κράτη θα υπογράψουν τη «Συμφωνία Μη Παρέμβασης» στον Ισπανικό εμφύλιο. Μεταξύ των 24 κρατών ήταν η Γερμανία, η Ιταλία, αλλά και η Σοβιετική Ένωση, η οποία θα στήριζε από το φθινόπωρο του 1936 και εντεύθεν τις δυνάμεις των Δημοκρατικών.

Ανεξάρτητα από τις επίσημες κατευθύνσεις των κρατών, κοντά στους 30,000 εθελοντές, ως επί το πλείστον σοσιαλιστές, κομμουνιστές και συνδικαλιστές από διαφορετικά Ευρωπαϊκά κράτη, θα συμμετέχουν στο μέτωπο μαζί με τους Δημοκρατικούς. Η συμμετοχή τους ήταν σε μεγάλο βαθμό ιδεαλιστική. Μία μάχη ταξική, μία μάχη για να νικηθεί ο φασισμός. Χιλιάδες θα χάσουν τη ζωή τους, ενώ η πραγματική τους συνεισφορά θα πληθωριστεί μέσα από το αφήγημα της Σοβιετικής προπαγάνδας.

Στους μήνες μέχρι το καλοκαίρι του 1937 οι επαναστάτες του Φράνκο καταγράφουν μικρές αλλά σταθερές νίκες. Από εκείνο το σημείο οι εθνικιστικές δυνάμεις θα καταλάβουν ένα μεγάλο κομμάτι του Βορρά, και μέχρι το φθινόπωρο του 1937, θα έχουν υπό την κατοχή τους και τη Χώρα των Βάσκων (κομβικό σημείο για την παροχή πρώτων υλών).

Στην κατάληψη των εδαφών της Βασκονίας, η συμμετοχή των αεροσκαφών της Γερμανίας θα είναι καταλυτική. Δεκάδες χωριά και πόλεις θα βομβαρδιστούν εκείνους τους μήνες στην περιοχή, ενώ επιδρομές θα πραγματοποιηθούν και στη Μαδρίτη. Σύντομα και οι Ιταλοί θα συμμετάσχουν στις εναέριες επιδρομές, ενώ οι Γερμανοί με τον Βόλφραμ φον Ρίχτχοφεν επικεφαλής, θα προβούν σε ρίψη 600 τόνων βομβών στο Μπιλμπάο.

Η αποτρόπαια επίθεση στην Βασκική πόλη της Γκουέρνικα το απόγευμα της 26ης Απριλίου 1937, θα λειτουργούσε ως η πιο εμβληματική από τις πάμπολλες κατεδαφίσεις πόλεων στην περιοχή. Ο πιο διάσημος πίνακας του Πάμπλο Πικάσο, εμπνευσμένος από την τραγωδία της άσημης Βασκικής πόλης, θα παρουσιαζόταν λίγους μήνες μετά στην Παγκόσμια Έκθεση Παρισιού του 1937, αποθανατίζοντας με γλαφυρό τρόπο την βαρβαρότητα του σύγχρονου πολέμου. Ασχέτως της παγκόσμιας κατακραυγής, οι βομβαρδισμοί της Γερμανίας θα συνεχίζονταν.

Ο Φρανθίσκο Φράνκο και η Διαμελισμένη Αντίσταση

Ο Φρανθίσκο Φράνκο, γεννηθείς το 1892, πέρασε ουσιαστικά όλη του τη ζωή στο στράτευμα. Όντας εξαιρετικά ταλαντούχος διοικητικά και παρουσιάζοντας πηγαία φιλοδοξία και αποφασιστικότητα θα αναδειχθεί γρήγορα στα ανώτατα κλιμάκια του σώματος. Αν και δεν ήταν αυτός που τυπικά ξεκίνησε το πραξικόπημα, τα στρατεύματά του από την Αφρική διαδραμάτισαν τον κορυφαίο ρόλο στην επιτυχία του. Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1936 ήταν ο πανθομολογούμενος ηγέτης των επαναστατών, ενώ τον Απρίλιο του 1937, ενοποίησε μια σειρά δεξιών και ακροδεξιών οργανώσεων σε ένα κόμμα - τη γνωστή «Ισπανική Φάλαγγα» ή όπως πιο συχνά αναφέρεται F.E.T. (Falange Española Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista).

Παρά το ταλέντο του στα στρατιωτικά, ο Φράνκο δεν είχε κάποιο ιδιαίτερο επικοινωνιακό χάρισμα, όπως οι Μουσολίνι και Χίτλερ. Θεωρούσε τον ελευθεροτεκτονισμό, τον κομμουνισμό, τον συνδικαλισμό και το αυτονομιστικό ρεύμα ως τη ρίζα του κακού και αιτία της Ισπανικής décadence και διαφθοράς. Για τον ίδιο, οι ιδέες αυτές ήταν υπαίτιες της παρακμής και απομάκρυνσης της χώρας από τη «Χρυσή Εποχή» των Αψβούργων του 16ου αιώνα.

Για τους Δημοκρατικούς, δεδομένης της ιδεολογικής ασυμβατότητας και του διχασμού στις τάξεις τους, το ότι κατάφεραν να αντισταθούν στις δυνάμεις του Φράνκο για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα είναι από μόνο του αξιοσημείωτο γεγονός.

Τα σημάδια αποσύνθεσης άρχισαν να διαφαίνονται ήδη από τους πρώτους μήνες του εμφυλίου. Από τότε η κεντρική κυβέρνηση είχε παραχωρήσει ουσιαστικά τα κλειδιά της εξουσίας σε τοπικές κολεκτίβες και αντιφασιστικές επιτροπές. Οι Βάσκοι ανακήρυξαν λίγο μετά την αυτονομία τους, ενώ το ίδιο επέλεξε και η περιφέρεια του Αραγκόν. Οι συνδικαλιστές πίεζαν αδιάκοπα προς μία κατεύθυνση αυθόρμητης κοινωνικής επανάστασης, ενώ γρήγορα οι επιχειρήσεις, οι μεγάλες εκτάσεις γης, και η βιομηχανία έγιναν εστίες φιλοξενίας συλλογικοτήτων και επαναστατικών συμβουλίων.

Ο γνωστός νοβελίστας και εθελοντής στον εμφύλιο με μία πολιτοφυλακή κομμουνιστών  (ανεξάρτητων από τη γραμμή της Μόσχας), Τζωρτζ Όργουελ, θα διατυπώσει στο βιβλίο του “Πεθαίνοντας Στην Καταλονία” την κατάσταση:

“Ουσιαστικά κάθε κτίριο ανεξαρτήτως μεγέθους βρισκόταν υπό κατάληψη από τους εργάτες και ήταν περιστοιχισμένο είτε με κόκκινες είτε με κοκκινόμαυρες σημαίες των Αναρχιστών. Κάθε τοίχος είχε μουτζουρωθεί με το σφυρί και το δρεπάνι και τα αρχικά κάθε επαναστατικού κόμματος και οργάνωσης. Σχεδόν κάθε εκκλησία είχε καταστραφεί, ενώ οι εικόνες τους είχαν καεί...Κάθε μαγαζί και καφέ είχε μία επιγραφή που έλεγε ότι έχει κολλεκτιβοποιηθεί..”

1938-1939: Ο επίλογος του εμφυλίου

Εάν και ο πόλεμος είχε αρκετό δρόμο μέχρι την ολοκλήρωσή του, η έκβαση του είχε ήδη οριστεί από το φθινόπωρο του 1937. Η επιρροή των κομμουνιστών στη δημοκρατική κυβέρνηση ενδυναμώθηκε εμφανώς μετά τη συμμετοχή των Σοβιετικών στον εμφύλιο, στοιχείο που αποθάρρυνε πολλούς αντιστασιακούς στην ύστερη φάση του πολέμου.

Το 1938 η τελευταία πράξη της δημοκρατικής αντίστασης πλησίαζε στο τέλος της. Η ύστατη μεγάλη επίθεσή τους στο νοτιοανατολικό κομμάτι του ποταμού Έμπρο θα κατέληγε σε αποτυχία με το ηθικό και τις προμήθειες τους να στερεύουν όσο ποτέ.

Η Καταλονία θα πέσει στα χέρια των Εθνικιστών στις αρχές του 1939 με ένα πολύ μεγάλο αριθμό πολιτών να αφήνεται στο έλεος του Φράνκο. Περίπου μισό εκατομμύριο πρόσφυγες θα διαφύγουν προς τη Γαλλία. Ό,τι απέμεινε από την αντίσταση ουσιαστικά κατέρρευσε τον Μάρτιο, με τον Φράνκο να κηρύσσει το τέλος του πολέμου λίγες μέρες αργότερα, την 1η Απριλίου του 1939. Ο ίδιος προσωπικά θα αναγνώσει τη θανατική ποινή χιλιάδων κρατουμένων και θα υπογράψει την καταδίκη τους.

Οι Εθνικιστές, χωρίς διάθεση συμφιλίωσης, θα εκτελέσουν 20.000 άνδρες αφότου ο πόλεμος είχε επισήμως ολοκληρωθεί. Κοντά 200,000 άνδρες είχαν σκοτωθεί στο πεδίο μάχης μέχρι τότε, ενώ πάνω από ένα εκατομμύριο είχε πέθανει, βασανίστει ή φυλακιστεί. Χιλιάδες ακόμα θα αφήσουν την τελευταία τους πνοή σε οικτρές συνθήκες στις φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, με τους τελευταίους θανάτους και αντίποινα να συνεχίζονται για πολλά χρόνια αργότερα.

Από την άνοιξη του 1939, μία εκκωφαντική σιωπή θα σκέπαζε τη μισή Ισπανία, που μετά από ένα αγώνα αντοχής και βραδείας αποσύνθεσης, θα βρισκόταν υποδουλωμένη και νικημμένη στα χέρια των Εθνικιστών. Οι διακρίσεις, τα δεινά και η σκληρή προσαρμογή σε μία καταπιεστική και ρεμβασιστική δικτατορία θα ήταν ό,τι απέμεινε από την αντίσταση και όνειρα τριών ετών.

Η σιωπή και η καρτερικότητα θα κρατούσε για άλλα 35 χρόνια, μέχρι και το θάνατο του Φράνκο το 1975. Ο θάνατός του θα σηματοδοτούσε μία νέα αφετηρία για την Ισπανία και τη δημοκρατία, που θα προσέφερε την ευκαιρία να επουλωθούν, έστω και μερικώς, οι πληγές δεκαετιών.

Πηγές

The Spanish Civil War: Reaction, Revolution and Revenge, Paul Preston, W.W. Norton & Company, 2007

To Hell and Back: Europe 1914-1949, Ian Kershaw, Penguin, 2015

No Pasarán! Writings from the Spanish Civil War, Pete Ayrton, Pegasus Books, 2016

Homage to Catalonia, George Orwell, by Harcourt, Inc.(Harvest Book), 1980 (originally published 1938)

For Whom the Bell Tolls, Ernest Hemingway, Scribner 1995 (originally published 1940)