Στο χείλος της αβύσσου: Μία προφητεία για τη ναζιστική θύελλα

Όταν το κακό πλησιάζει, όταν η επερχόμενη καταστροφή μοιάζει αναπόφευκτη, όταν η ήττα ενός ολόκληρου πολιτισμού προδιαγράφεται σε μία νοσηρή, διαταραγμένη ιστορική συγκυρία, τότε μόνο η λογοτεχνία με την εκφραστική της δύναμη είναι ικανή να αποδώσει τόσο πειστικά όλα εκείνα που προηγήθηκαν.

Σε ένα από τα πλέον σημαντικά μυθιστορήματα του εικοστού αιώνα με τίτλο «Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» (1942) του Αυστριακού συγγραφέα Ρόμπερτ Μούζιλ, επιχειρείται κάτι προκλητικά -θα έλεγε κανείς- παράτολμο και απρόσμενο: η ανάδειξη του συνόλου των ψυχικών διεργασιών και παραμέτρων μιας ολόκληρης εποχής μέσα από τη λεπτομερή περιγραφή του ψυχισμού ενός και μόνο ανθρώπου! Ο Ούλριχ, κεντρικός χαρακτήρας του έργου, είναι ένας νεαρός διανοούμενος που επιθυμεί διακαώς να ξεφύγει από τους καταπιεστικούς προσδιορισμούς και τις αναμενόμενες «ιδιότητες» που του επιβάλλουν η ανατροφή του, ο τρόπος ζωής και οι κοινωνικές συμβάσεις.

Αποφασίζει, λοιπόν, να εγκαταλείψει για ένα χρόνο κάθε ιδέα για επαγγελματική σταδιοδρομία, προκειμένου να ανακαλύψει τις πραγματικές του ικανότητες. Η αφήγηση του έργου ξεκινάει τον Αύγουστο του 1913, στη Βιέννη, με τον Ούλριχ να συμμετέχει σε μια ειρηνιστική εκστρατεία. Ο πόλεμος, ωστόσο, δεν αργεί να ξεσπάσει. Ετσι, με τον κόσμο να καταρρέει γύρω του ο ήρωας του μυθιστορήματος δεν θα καταφέρει να ανακαλύψει ποιες είναι οι ιδιότητές του: Αφ' ενός μεν, λείπει από τη ζωή του ένας κεντρικός άξονας. Αφ' ετέρου δε, η διαταραγμένη αυτή εποχή όπου όλα χάνονται αποτελεί το ιδανικό σκηνικό για την απωλεσθείσα ταυτότητά του - εξακολουθεί να μη γνωρίζει ποιος είναι και τι θέλει: πρόκειται -δηλαδή- για έναν άνθρωπο χωρίς ιδιότητες.

Όποτε η Ιστορία προελαύνει προς την καταστροφή, οι άνθρωποι «αποπροσωποποιούνται», αποποιούνται όλων εκείνων των ιδιοτήτων που συνιστούν την ανθρωπιά, συνήθως απομακρύνονται από τον πολιτισμό, εν τέλει αποκτηνώνονται. Εάν ο ιδιοφυής Μούζιλ κατόρθωσε να δει μια ολόκληρη εποχή μέσα από τη σκιαγράφηση ενός μόνο ανθρώπου, ένας άλλος σπουδαίος Αυστριακός συγγραφέας, ο Γιόζεφ Ροτ, κατάφερε να δει μια ολόκληρη εποχή μέσα από τη σκιαγράφηση μιας πόλης.

Στα «Βερολινέζικα χρονικά» ο Ροτ αποδίδοντας με αδρές γραμμές ένα τοπίο ηθικής χρεοκοπίας και απατηλής ομορφιάς, του Βερολίνου της παρακμής και του Ναζισμού, έπιασε -στην ουσία- το σφυγμό της Ευρώπης των αβέβαιων ημερών που προηγήθηκαν της μεγάλης κατάρρευσής της. O Ροτ -ήδη από το 1933- όχι μόνο είδε καθαρά τι σήμαινε το κάψιμο των βιβλίων, ο διωγμός των Εβραίων συγγραφέων και όλες οι άλλες προσπάθειες του Τρίτου Ράιχ να αφανίσει το πνεύμα, αλλά προέβλεψε με ακρίβεια τη συντριβή.

Όταν δύο χρόνια νωρίτερα, το 1931, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το αριστοτεχνικό μυθιστόρημα «Στο χείλος της αβύσσου - Η πλήρης έκδοση του "Φάμπιαν"» του Εριχ Κέστνερ, η εθνικοσοσιαλιστική εφημερίδα Volkischer Beobachter έσπευσε να το χαρακτηρίσει «σκουπίδι». Ο επιμελητής και ο εκδότης προχώρησαν σε μια σειρά αλλαγών και ένα κεφάλαιο λογοκρίθηκε. Χρειάστηκε να περάσουν δεκαετίες, για να κυκλοφορήσει το βιβλίο χωρίς περικοπές. Σε αυτό, ο συγγραφέας αφηγείται την ιστορία του Γιάκομπ Φάμπιαν, ενός άνεργου διδάκτορα φιλολογίας, ο οποίος στις αρχές της δεκαετίας του ’30 εξερευνά τον βερολινέζικο κόσμο της νύχτας. Γύρω του ακμάζουν τα πορνεία, τα ατελιέ των καλλιτεχνών και τα παράνομα καμπαρέ, η ανεργία μαστίζει την κοινωνία, ο πληθωρισμός καλπάζει, οι ιδεολογικές αντιπαραθέσεις καταλήγουν σε βίαιες συγκρούσεις.

Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης αργοπεθαίνει, η πόλη βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, οι κάτοικοί της ζουν σαν να μην υπάρχει αύριο. Και βυθίζονται στο αλκοόλ και στις καταχρήσεις, γνωρίζοντας ότι το μέλλον δεν υπόσχεται τίποτα. Αλλά, μέσα σε αυτήν τη γενικευμένη κατάπτωση, ο ήρωας του έργου παλεύει να επιβιώσει, παραμένοντας ένας ακέραιος άνθρωπος. Ο Κέστνερ, με τη σειρά του, προσφέρει ένα εξαιρετικά δυνατό έργο το οποίο –ταυτόχρονα- αποτελεί μία προφητική μαρτυρία για την Ευρώπη του Μεσοπολέμου, λίγο πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία. Και, βέβαια, αποτυπώνει εκπληκτικά την κατάθλιψη που θα ακολουθούσε την οικονομική ύφεση, την γενικευμένη αποχαύνωση, καθώς και εκείνην την τρομακτική γαλήνη που επικρατεί λίγο πριν από τη θύελλα.

Κάποιοι, προφανώς, όπως και ο Κέστνερ, αισθάνθηκαν την ανάγκη να αντιταχθούν, να προαναγγείλουν τη φρίκη, να αφυπνίσουν συνειδήσεις, να προειδοποιήσουν για την άβυσσο η οποία πλησίαζε. Είδαν το λυκόφως μιας ολόκληρης εποχής να αχνοδιαφαίνεται, έναν άλλοτε θαυμαστό πολιτισμό να οδεύει προς το μηδέν. Και προσπάθησαν με ό,τι μέσα διέθεταν, να αποφευχθεί η απόλυτη καταστροφή. Τους έκαναν, όμως, στην άκρη...

Στο χείλος της αβύσσου - Η πλήρης έκδοση του "Φάμπιαν"
Μετάφραση: Αντζη Σαλταμπάση
Εκδόσεις: Πόλις
Σελίδες: 348