Τατόι: Σε εξέλιξη τα έργα αποκατάστασης - Έτσι θα γίνει το κτήμα

Έως το τέλος του 2025 αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί ο κύριος όγκος των εργασιών αποκατάστασης του Κτήματος Τατοΐου, καθώς σημαντικό τμήμα τους προχωρά με χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, το οποίο χαρακτηρίζεται από απολύτως σφιχτά χρονοδιαγράμματα. Τα έργα αποκατάστασης προχωρούν με όρους ανθεκτικότητας απέναντι στην κλιματική κρίση.

Το κτήμα του Τατοΐου, χαρακτηρισμένο ως ιστορικός τόπος, αποτελεί σύνθετο έργο ανθρώπου και φύσης, καθώς είναι συνδεδεμένο με σημαντικά ιστορικά γεγονότα και με την ιστορικότητα και αισθητική του αττικού τοπίου, συνθέτοντας ένα χαρακτηριστικό πυρήνα περιβαλλοντικού, φυσικού, πολιτιστικού και αρχιτεκτονικού συνόλου. Αγοράστηκε από τον Γεώργιο Α΄ το 1872 και χρησιμοποιήθηκε από την πρώην βασιλική οικογένεια έως το 1967. Έκτοτε βίωσε την εγκατάλειψη επί σειρά δεκαετιών μέχρι που η μεγάλη πυρκαγιά του καλοκαιριού του 2021 κατέκαψε συνολική έκταση 83.650 στρεμμάτων του Δάσους της Πάρνηθας συμπεριλαμβανομένου μεγάλου μέρους του υπόλοιπου δασικού μέρους του κτήματος.

Είχε προηγηθεί το 1916 η πρώτη μεγάλη πυρκαγιά που έπληξε το κτήμα, από την οποία διασώθηκαν το Ανάκτορο και οι κήποι. Το 1924-1926 ξεκίνησε η εφαρμογή δεκαετούς προγράμματος αναμόρφωσης και διαχείρισης των κήπων από την Ανωτέρα Δασολογική και Ανωτέρα Γεωπονική Σχολή. Τη δεκαετία του '50 έγινε η προσθήκη της κολυμβητικής δεξαμενής. Μετά την κατάργηση της βασιλείας στην Ελλάδα και την απαλλοτρίωση της βασιλικής περιουσίας μαζί με την επιμέλεια του Ανακτόρου διακόπηκε και αυτή των κήπων που δασώθηκαν. Εκτός του σοβαρού κινδύνου της πυρκαγιάς, το κτήμα Τατοΐου έπεφτε συχνά και θύμα βανδαλισμών, όπως σημειώνουν οι υπεύθυνοι του υπουργείου Πολιτισμού. Τα φαινόμενα περιορίστηκαν μετά τη φωτιά του 2021 κυρίως λόγω της μόνιμης παρουσίας εργαζομένων στην περιοχή.

Σήμερα τα έργα αποκατάστασης έχουν ήδη ξεκινήσει, όπως επεσήμανε η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, κατά τη διάρκεια συνέντευξης τύπου για την παρουσίαση των τεσσάρων μελετών που αφορούν την αναβίωση του δασικού τοπίου, των ανακτορικών κήπων και του κοιμητηρίου στο Τατόι. Συγκεκριμένα, εκτελούνται 17 εργολαβίες και 9 αυτεπιστασίες από πέντε υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού με προσωπικό 93 υπαλλήλων του ΥΠΠΟ σε 37 κτήρια πολιτιστικού χαρακτήρα συνολικού εμβαδού περίπου 8.500 τ.μ., χρονικού ορίζοντα ολοκλήρωσης στο τέλος του 2025.

Οι... Απάχηδες των Αθηνών και η συμβολή τους στην αποκατάσταση

Οι μελέτες και τα έργα για την αποκατάσταση του δασικού περιβάλλοντος και των κήπων του Τατοΐου προχωρούν, ενώ το μεγάλο στοίχημα για τους ειδικούς ήταν η σύνθεση του τοπίου στην αρχική του εικόνα. Κι αυτό διότι από το 1967 και μετά η έκταση σε μεγάλο ποσοστό δασώθηκε ή επικοίστηκε από δασικά είδη με αποτέλεσμα να «κρυφτεί» η αρχική της μορφή. Είναι χαρακτηριστικό ότι σχεδόν τα μοναδικά πραγματικά στοιχεία που υπήρχαν για τους κήπους ήταν η χάραξη των μονοπατιών.

«Έπρεπε να λύσουμε ένα εξαιρετικά δύσκολο παζλ και να αναγνωρίσουμε τα αποτυπώματα των οικοσυστημάτων», ανέφερε η επιστημονική συνεργάτις του υπουργείου Πολιτισμού, Ελλη Παγκάλου. Σε κλειδί στην προσπάθεια αυτή αναδείχθηκε η ταινία «Απάχηδες των Αθηνών», η οποία αποκάλυψε πολλά από τα μυστικά των κήπων του Τατοΐου.

Η χρηματοδότηση του έργου

Για τη χρηματοδότηση του σύνθετου και πολυεπίπεδου έργου της αποκατάστασης του κτήματος Τατοΐου, αξιοποιούνται εθνικοί και ευρωπαϊκοί πόροι, συνολικού προϋπολογισμού 62.000.000 ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (49 εκατ.), το ΕΣΠΑ 2014-2020 (9 εκατ.), το Εθνικό Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων (1,2 εκατ.) και τον Τακτικό Προϋπολογισμό του Υπουργείου Πολιτισμού για έργα και μελέτες στο πλαίσιο Μνημονίων Συνεργασίας με διαφόρους ερευνητικούς φορείς. Στις εργασίες επιστημονικής τεκμηρίωσης συνδράμουν, επίσης, πολυάριθμοι επιστημονικοί φορείς και ερευνητές.

Το Υπουργείο Πολιτισμού είναι υπεύθυνο για την αποκατάσταση των κήπων του Ανακτόρου, καθώς και για τις εργασίες στον Ι.Ν. της Αναστάσεως και στο κοιμητήριο του λόφου Παλαιόκαστρο στο κτήμα Τατοΐου. Οι σχετικές μελέτες γι’ αυτά τα έργα υλοποιήθηκαν με χορηγία της Αστικής Μη Κερδοσκοπικής Εταιρίας Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου «ΑΙΓΕΑΣ» των Αθανάσιου και Μαρίνας Μαρτίνου. Το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας έχει την ευθύνη για την υλοποίηση έργων που αφορούν στην αποκατάσταση του δασικού οικοσυστήματος, καθώς και στην αποκατάσταση της βλάστησης και στην ανάδειξη του κοιμητηρίου.

«Ένα, μέχρι πρότινος και για δεκαετίες, εγκαταλελειμμένο κτήμα, συνολικής έκτασης 42.000 στρεμμάτων, αποτελούμενο από ιστορικό πυρήνα 1.600 στρεμμάτων και περίπου 1.200 στρέμματα καλλιεργειών, προστατεύεται και αναβιώνει ως ένας νέος πόλος πολλαπλών δραστηριοτήτων πολιτισμού, ιστορικής μνήμης, αναψυχής, εκπαίδευσης, περιβαλλοντικής αγωγής και γνώσης», επεσήμανε κατά την τοποθέτησή της η κυρία Μενδώνη.

Από την πλευρά του ο Υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Θόδωρος Σκυλακάκης, σημείωσε πως μετά την πυρκαγιά τον Αύγουστο του 2021 στο Δάσος της Πάρνηθας, δηλαδή στην ευρύτερη περιοχή του Τατοΐου, έχουμε περάσει, πλέον, στη φάση της αναγέννησης «και όπου χρειαστεί παρεμβαίνουμε με τεχνητή αναδάσωση, σε επιλεγμένες επιφάνειες». Επεσήμανε ότι μεταξύ άλλων, η Δασική Υπηρεσία έχει, ήδη, υλοποιήσει αντιδιαβρωτικά έργα προστασίας του εδάφους, καθώς και συντήρησης του δασικού, οδικού δικτύου.

«Αξιοποιώντας πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας υλοποιούμε έργα πρόληψης δασικών πυρκαγιών, με δημιουργία στεγασμένων, αντιπυρικών ζωνών και απομάκρυνσης υπολειμμάτων υλοτομίας, ενώ παράλληλα λαμβάνουν χώρα και πρωτοβουλίες απόληψης ιστάμενης καμένης ξυλείας. Σημαντικές δράσεις σε αυτήν την κατεύθυνση διενεργούνται μέσω του Εθνικού Σχεδίου Αναδάσωσης - Πρόγραμμα Προστασίας Δασών - Anti NERO II, που αφορά στην αντιπυρική προστασία των δασικών περιοχών».

Ειδικά για το κοιμητήριο του κτήματος Τατοΐου, ο κ. Σκυλακάκης ανέφερε πως «στόχος μας είναι η αποκατάσταση ιστορικών τοπόσημων, η βελτίωση των συνθηκών αντιπυρικής προστασίας, μέσω χειρισμών της βλάστησης και η ανάδειξη των μνημείων του κοιμητηρίου. Το "νέο Τατόι", όπως αυτό θα διαμορφωθεί με τις πρωτοβουλίες που λαμβάνουμε στο Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, θα αποτελέσει έργο “πνοής” για τη χώρα μας, καθώς συνδυάζει την ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, με την αειφορική διαχείριση του περιβάλλοντος και την ήπια και ποιοτική, τουριστική ανάπτυξη».

Προχώρησε, μάλιστα, και σε μία αντιπαραβολή, υπογραμμίζοντας ότι οι ήπιες παρεμβάσεις στο Τατόι που αφορούν όλη τη βόρεια Αττική θα λειτουργήσουν εξισορροπητικά με την ανάπτυξη από το έργο του Ελληνικού: «Έχουμε το Ελληνικό που θα είναι μαγνήτης αναπτυξιακός και θα επηρεάσει όλο το παραλιακό μέτωπο και αυτή η προσπάθεια δημιουργεί έναν πόλο άλλης μορφής πολύ ήπιας που δίνει εύρος και βάθος και δείχνει πως θελουμε να έχουμε την πρωτεύουσα τις επόμενες δεκαετίες», ανέφερε.

Τα έργα - Η αποκατάσταση του δασικού οικοσυστήματος

Σε πέντε πυλώνες εδράζονται οι ενέργειες της Δασικής Υπηρεσίας για την αποκατάσταση της καμένης περιοχής και συγκεκριμένα:

1. Αντιδιαβρωτικά έργα προστασίας του εδάφους
2. Έργα συντήρησης δασικού οδικού δικτύου
3. Έργα πρόληψης δασικών πυρκαγιών με δημιουργία στεγασμένων αντιπυρικών ζωνών και απομάκρυνσης υπολειμμάτων υλοτομίας
4. Απόληψη ιστάμενης καμένης ξυλείας, ως προϊόν έκτακτης κάρπωσης και
5. Τεχνητές Αναδασώσεις σε κατάλληλα επιλεγμένες επιφάνειες

Ειδικά στον πυρήνα του δάσους Τατοΐου (πρώην βασιλικά κτήματα), όπως εξήγησε ο διευθυντής Δασών του υπουργείου, Βαγγέλης Γκουντούφας, οι εργασίες έπρεπε να επεκταθούν σε μεγαλύτερες επιφάνειες, διότι υπήρχαν πολλά ξερά καμένα ιστάμενα δέντρα και σπασμένα ξερά κατακείμενα, καθώς και πλήθος ξερών κλαδιών (υπολείμματα από παλαιές υλοτομίες), τα οποία κρίθηκαν επικίνδυνα για την ακεραιότητα των ήδη υπαρχουσών κατασκευών, αλλά και των επισκεπτών και έπρεπε να απομακρυνθούν από την επιφάνεια. Επίσης, πολλά δέντρα, τα οποία δεν είχαν καεί ολοσχερώς και ξεράθηκαν μετά τις πρότερες επεμβάσεις που είχαν γίνει έπρεπε και αυτά να απομακρυνθούν για τους ίδιους λόγους.

Αποκατάσταση βλάστησης και ανάδειξη κοιμητηρίου

Νέα διάπλαση της βλάστησης στο χώρο του κοιμητηρίου ώστε να έχει τα χαρακτηριστικά ζώνης ανάσχεσης πυρκαγιάς (fuel break) προτείνουν οι μελετητές για το κοιμητήριο του κτήματος Τατοΐου, το οποίο αποτελεί μέρος του ιστορικού τόπου. Στις παρεμβάσεις συνυπολογίζεται η αυξητική τάση των περιστατικών πυρκαγιάς στο μέλλον, εξαιτίας της κλιματικής κρίσης και η προστασία του λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα του χώρου, που περικλείει ιστορικά ακίνητα μνημεία που βρίσκονται μέσα στο φυσικό δάσος.

Παράλληλα, πέραν από τη βλάστηση με χαρακτήρα δάσους, προτείνεται η αποκατάσταση των ιστορικών δενδροστοιχιών κυπαρισσιών στα μονοπάτια του κοιμητηρίου, στα οποία βρέθηκαν υπολείμματα λαιμών σε γραμμική διάταξη, αλλά και των δύο δενδροστοιχιών κυπαρισσιών στις δύο αλέες κυπαρισσιών που οδηγούσαν στο κοιμητήριο και βρίσκονται εκτός του στενού πυρήνα του κοιμητηρίου. Οι δύο αυτές αλέες κυπαρισσιών οδηγούσαν τον επισκέπτη προς το κοιμητήριο και θεωρούνται άρρηκτα συνδεδεμένες με το αφήγημα της ιστορίας του κοιμητηρίου.

Επιπρόσθετα, συνιστάται η αποκατάσταση και συμπλήρωση των μονοπατιών του κοιμητηρίου, βάσει των τεκμηρίων που βρέθηκαν στο χώρο, σχετικά με τις οδεύσεις και τα υλικά κατασκευής, επέμβαση που αναμένεται να αναδείξει τα ακίνητα μνημεία του χώρου.

Οπως σημείωσε ο αρχιτέκτονας και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου, Θωμάς Δοξιάδης, στόχος είναι να διατηρηθούν και κάποιες από τις θέες που υπάρχουν προς το λεκανοπέδιο, τα Μεσόγεια και το Θριάσιο.

Αποκατάσταση κήπων Ανακτόρου

Η ιστορική τεκμηρίωση, το θεσμικό πλαίσιο για τη διατήρηση και αποκατάσταση των ιστορικών κήπων, τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά, η χρήση κατάλληλου φυτικού υλικού, προσαρμοσμένου στο μικροκλίμα και ανθεκτικού στη φωτιά, αλλά και η χρήση υλικών με βάση τις αρχές της αναστρεψιμότητας και της βιωσιμότητας, αποτελούν βασικές παραμέτρους του σχεδιασμού της μελέτης αποκατάστασης.

H θέση των κήπων βρίσκεται νότια του κτηριακού συνόλου του Ανακτόρου και των Μαγειρείων και σε άμεση γειτνίαση με την Πύλη της Λεύκας. Η υψηλότερη στάθμη αφορά στις διαμορφώσεις που συνδέονται άμεσα με το Ανάκτορο. Από τη στάθμη αυτή ξεκινά η διπλή πλατιά μαρμάρινη σκάλα, σε συμμετρική διάταξη, για την πρόσβαση στην κατώτερη στάθμη των Κήπων.

Το αμέσως χαμηλότερο επίπεδο που περιλαμβάνει την ελλειψοειδή κρήνη και την κολυμβητική δεξαμενή κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1950. Από τη στάθμη αυτή και κάτω, διαμορφώνεται η κεντρική Αλέα των Κήπων, η οποία έχει σημαντικό ρόλο στη χωρική οργάνωση των Κήπων, ενώ εκατέρωθεν, διαμορφώνονται μονοπάτια διατεταγμένα σε ομόκεντρους κύκλους. Κεντρικά και ανατολικά της Αλέας, ο σχεδιασμός υποστηρίζει την λογική του περιπάτου.

Η περιοχή επέμβασης της μελέτης περιλαμβάνει έκταση 34 στρεμμάτων και περιμέτρου 762 μέτρων και προβλέπει τη φύτευση περίπου 450 δένδρων. Τα μονοπάτια ακολουθούν τις αρχικές χαράξεις, όπως αυτές εντοπίζονται από τα ίχνη της οριοθέτησής τους.

Στην περιοχή θα υπάρξουν αειθαλή και πλατύφυλλα είδη προκειμένου να ισορροπούν με τη χαλέπιο πεύκη που επικρατεί στην Πάρνηθα, αλέα από κοντά καρποφόρα, ενώ θα αναπτυχθούν ροδώνες και σε δεύτερη φάση θα αποκατασταθεί και το μικρό θερμοκήπιο. Δεδομένου ότι η περιοχή λειτουργεί ως μία «αγκαλιά», στόχος είναι να αποτελέσει και λεκάνη που θα έχει τη δυνατότητα να συλλέγει νερό ώστε οι κήποι να λειτουργούν πιο αυτόνομα σε βάθος χρόνου.

Σε κάθε περίπτωση η δημιουργία υδατοπερατών επιφανειών κρίνεται πως συμβάλλει στην ανάπτυξη της βιοποικιλότητας διασφαλίζοντας φυσικές συνθήκες στο περιβάλλον, ευνοώντας συγχρόνως την ανάπτυξη τοπικής χλωρίδας και πανίδας. Η υλοποίηση του έργου χρηματοδοτείται με 3.000.000 ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας.

Εργασίες στον Ι.Ν. Αναστάσεως και στο Κοιμητήριο του λόφου Παλαιόκαστρο

Το βασιλικό Μαυσωλείο, στο λόφο του Παλαιοκάστρου, στεγάζει τους τάφους των βασιλέων Κωνσταντίνου Α', Σοφίας και Αλεξάνδρου. Πρόκειται για ένα νεοβυζαντινό κτήριο της περιόδου του μεσοπολέμου. Η ανέγερσή του ξεκίνησε το 1936, αμέσως μετά την παλινόρθωση της μοναρχίας. Η ολοκλήρωσή του ανακόπηκε, λόγω της κήρυξης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Το μαυσωλείο έχει τη μορφή βυζαντινού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και βρίσκεται σε άμεση γειτνίαση με τον νεοβυζαντινό Ναό της Αναστάσεως, έργο του τέλους του 19ου αιώνα, ακολουθώντας την ίδια μορφολογία.

Στο λόφο Παλαιόκαστρο, υφίσταται από τις αρχές της δεκαετίας του 1880 το κοιμητήριο της βασιλικής οικογένειας, στο οποίο εν συνεχεία ανεγέρθηκε ο Ι.Ν. της Αναστάσεως, έργο του αρχιτέκτονα Αναστάσιου Μεταξά με εικονογράφηση του Κομνημού Καλόθετου. Λίγο πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κατασκευάστηκε το Βασιλικό Μαυσωλείο, έργο του αρχιτέκτονα Μανώλη Λαζαρίδη, το οποίο ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε.

Οσον αφορά τις τοιχογραφίες, παρατηρήθηκε αποκόλληση, απώλεια ζωγραφικού στρωματος, ρηγματώσεις στον Ναό έως και ...νυχτερίδες, ενώ ως προς τα ταφικά μνημεία, όπως ανέφερε η Μαρία Μερτζάνη, Προϊσταμένη της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, το βασικότερο πρόβλημα που αντιμετώπιζαν ήταν οι τακτικοί βανδαλισμοί. Το πρόβλημα περιορίστηκε μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 2021 κυρίως λόγω της μόνιμης παρουσίας εργαζομένων στην περιοχή.

Το ιστορικό του κτήματος Τατοΐου

Το κτήμα του Τατοΐου αγοράστηκε από τον Γεώργιο Α΄ το 1872 και χρησιμοποιήθηκε από την πρώην βασιλική οικογένεια έως το 1967. Σε διάστημα 100 ετών περίπου οικοδομήθηκαν και μετασκευάστηκαν κτήρια σε επιμέρους ενότητες με βάση τη χρήση: Η ανακτορική ενότητα αναπτύσσεται γύρω από το κτήριο της Έπαυλης με κτίσματα και υποδομές για την εξυπηρέτηση της βασιλικής οικογένειας και του προσωπικού. Η διοικητική ενότητα, σε μικρή απόσταση από την Έπαυλη, περιλαμβάνει κτήρια στέγασης των υπηρεσιών διοίκησης και ασφαλείας. Η ενότητα της αγροκτηνοτροφικής παραγωγής περιλαμβάνει τις αντίστοιχες εγκαταστάσεις καθώς και τα οικήματα διαμονής του προσωπικού. Η ταφική ενότητα αποτελούμενη από το Μαυσωλείο, το Ναό της Αναστάσεως και τους τάφους της βασιλικής οικογένειας στην κορυφή του λόφου του Παλαιοκάστρου.